The following text is not a historical study. It is a retelling of the witness’s life story based on the memories recorded in the interview. The story was processed by external collaborators of the Memory of Nations. In some cases, the short biography draws on documents made available by the Security Forces Archives, State District Archives, National Archives, or other institutions. These are used merely to complement the witness’s testimony. The referenced pages of such files are saved in the Documents section.

If you have objections or additions to the text, please contact the chief editor of the Memory of Nations. (michal.smid@ustrcr.cz)

Azat Arshakyan Ազատ Արշակյան (* 1950)

• Ծնվել է 1950-ին Երևանում։

• 1967-1972-ին սովորել է Երևանի ճարտարապետության և շինարարության ինստիտուտում։

• Պատանեկության տարիներին զբաղվել է բռնցքամարտով։

• 15-16 տարեկանից համագործակցել է Հայաստանում ընդհատակյա գործող այլախոհների հետ։

• Օդաչու դառնալու նպատակով դպրոցն ավարտելուց հետո մեկնել է Խաբարովսկ՝ օդաչուական ինստիտուտ ընդունվելու։ Աշխատանքի է անցել տեղի օդանավակայանում։

• 1966-1967-ին անդամակցել է «Հայ երիտասարդական միություն» (ՀԵՄ), ապա՝ «Շանթ» կազմակերպություններին, այնուհետև՝ ընդհատակյա Ազգային միացյալ կուսակցությանը (ԱՄԿ)։

• 1970-ին ԱՄԿ անդամների դատավարության ժամանակ ներգրավված է եղել որպես վկա։

• 1973-ին մասնակցել է Երևանի Լենինի հրապարակում տեղադրված Լենինի մեծադիր նկարն այրելու ակցիային։

• 1974-ին կալանավորվել է։ Դատապաարտվել է յոթ տարվա ազատազրկման և երեք տարվա աքսորի։

• 1977-ին վաղաժամ ազատ է արձակվել։

• 1981-ին հակախորհրդային գործունեության համար երկրորդ անգամ է կալանավորվել։

• Ճանաչվել է հատուկ վտանգավոր պետական կրկնահանցագործ ( դատապարտվելով ութ տարվա ազատազրկման և երեք տարի աքսորի։

• Պերոստրոյկայի շնորհիվ՝ 1987-ին վաղաժամ ազատ է արձակվել։

• 1989-ից ակտիվորեն մասնակցել է երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքին:

• 1990-ին ընտրվել է Գերագույն խորհրդի, իսկ 1995-ին` Ազգային ժողովի պատգամավոր։

• Քրիստոնեա-դեմոկրատական միության հիմնադիրն է:

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Obyčejné sovětské dětství

Azat Aršakjan se narodil v roce 1950 v Jerevanu. Jeho předci byli kulaci, důstojníci v carské armádě a dva bratři jeho dědečka byli vyhnáni do exilu. Od dětství slýchal o životních osudech svých předků. Často se svým otcem chodil navštěvovat jednoho z dědečkových bratrů. Proto bylo jejich rodině často doporučováno, aby v Sovětském svazu nevyčnívala, „jinak by to mohlo špatně dopadnout“. Aršakjan sám o sobě říká, že prožil obyčejné sovětské dětství.

„Když člověka nepřijali mezi komsomolce, automaticky se propadl mezi odpadlíky, kteří v životě ničeho nedosáhnou. Stali jste se druhořadým občanem. Já jsem dokonce jezdíval do všesvazového pionýrského tábora Artěk.“ V tomto sovětském táboře se pionýr Azat Aršakjan seznámil s Parujrem Hajrikjanem, jednou z klíčových postav arménského disentu šedesátých let.

24. duben 1965

Protisovětské nálady se poprvé projevily v roce 1965, byť se tak stalo skrytě, pod záminkou demonstrací k 50. výročí arménské genocidy. „Dne 24. dubna 1965 byla neděle a náš trenér boxu nám oznámil: 24. dubna v devět ráno budete v uniformách nastoupení na Operním náměstí a provedeme poslední nácvik pochodu.“ Ani my, ani náš trenér jsme nevěděli, že toho dne proběhne u opery demonstrace, na níž se bude připomínat genocida. Ve věku patnácti let jsem se tedy ocitl uprostřed spontánního protistátního shromáždění. Když se mi tohle stalo, uvědomil jsem si, že v tom nejsme sami. Naše rodina není jediná, existuje mnoho lidí, jako jsme my. Toho dne jsem se chytil drápkem, a dobrovolně, bylo to vzrušující.“

Atmosféra doma u Hajrikjanů

Se svým zážitkem z demonstrace se Azat Aršakjan okamžitě svěřil příteli Parujrovi Hajrikjanovi. Vardan Harutjunjan ve svých pamětech nazvaných „Disent v Arménii“ cituje Aršakjanovo vyprávění: „Atmosféra doma u Hajrikjanů byla výrazně jiná než u nás. My jsme byli dělníci a rolníci, oni měli jiskru obyvatel hlavního města. Moc jsem si vážil Parujrova otce. Vyprávěl historky z Polska a Francie o slavných polsko-arménských intelektuálech.

Další Hajrikjan, Parujrův strýc, byl hudebník. U večeře nám vyprávěl o klasické hudbě. A Parujrova sestra Sona zpívala Komitasovy písně. Záměrně vyzdvihuji atmosféru u Parujra doma, protože mě silně ovlivnila. Sám Parujr hrál v mém životě rozhodující roli. Musím zdůraznit, že veškerá moje pozdější činnost – vstup do podzemní organizace, distribuce letáků, zapojení se do protisovětských a vlasteneckých akcí – zkrátka všechno, co jsem dělal, byla Parujrova iniciativa.

Buď mě někam doporučil, nebo přizval a já jsem se ochotně zapojil a dal do toho všechno. Byl jsem si vědom, že Parujra zaměstnává jakási činnost s jeho přáteli, ale osobně jsem do toho zapojený nebyl. Šlo o mládežnickou skupinu z jerevanské čtvrti Nubarašen. Můj pradědeček z Gruzie mi udělil daleko závažnější lekce, takže mladistvé vlastenectví Parujrovy skupiny jsem měl už za sebou.“

Arménská mládežnická unie a Národní sjednocená strana

V letech 1966 až 1967 se Azat Aršakjan postupně stal členem Arménské mládežnické unie, organizace „Šant“ a nakonec Národní sjednocené strany, v níž byl jediným nezletilým členem. Disidentka Ljudmila Aleksejeva ve své knize „Disent v Sovětském svazu“ o Národní sjednocené straně posléze napsala: „Arménie byla jedinou svazovou zemí, v níž se nacházela politická strana, která se dožadovala odtržení od Sovětského svazu. Za hranicemi Sovětského svazu se ovšem o náladách panujících uvnitř Národní sjednocené strany a Arménské sovětské republiky vědělo jen velice málo. Dokonce i lidskoprávní aktivisté v Moskvě měli jen velice mlhavou představu o cílech a metodách této strany.“

Azar Aršakjan vzpomíná: „Ještě předtím, než vznikla věhlasná organizace Šant, se nám nezávisle na Parujrovi podařilo vytvořit rozsáhlou skupinu v Šengavitu. V té už figuroval Ašot Navasarďjan a další chlapci. Naše skupina viděla budoucnost arménského lidu v rámci leninské národnostní politiky a komunistické ideologie.“

V letech, kdy se podílel na chodu Šantu, na něj dohlížela KGB, ale teprve za svou činnost v Národní sjednocené straně se Azat Aršakjan ocitl v detenčním centru v Mordvinsku.

Leninův portrét na Leninském náměstí

V roce 1973 se Azat Aršakjan podílel na přípravě pálení Leninova portrétu na Leninově náměstí.

„Chtěli jsme tím říct, že je bodneme do srdce na jejich nejcitlivějším místě. Dovolíme si takový čin, protože někdo mocný stojí za námi, a sami teď uvidí, jaké to bude mít následky. Myslím, že to byl správný krok a že se to mělo udělat v mnohem větším měřítku. A zároveň je tento náš čin stále relevantní, i dnes je potřeba být statečný.“

V roce 1974 byl za protisovětskou agitaci a propagandu, přípravu obzvláště závažných protistátních zločinů, členství v protisovětské organizaci a další přečiny zatčen a odsouzen k sedmi letům vězení a třem rokům exilu. Svůj trest si měl odpykat ve vězení pro politické zločince v Mordvinsku.

Mordvinsko

Sovětský disident Michail Heifetz o atmosféře v detenčním centru vypráví zajímavé historky ve své knize „Tajemník válečných zajatců, aneb příběh Parujra Hajrikjana“. Politický vězeň Azernikov prý Aršakjanovi prvního dne poradil, že až se ho lidé z KGB budou ptát, do jaké zóny by rád šel, aby uvedl zónu, kam jít nechce. Lidé z KGB prý vždycky udělají pravý opak. I sám Azat Aršakjan o tom mluví: „Řekl mi: ,Pokud máš rád světlo, požádej je, ať ti zhasnou, že tě to obtěžuje. A oni schválně nechají rozsvíceno.‘ Tak se mi podařilo dostat se do Hajrikjanovy ,zóny‘.“

Po relativně krátké době byl Azat Aršakjan předčasně propuštěn. Heifetz, který kromě jiného také popisuje podivuhodné aspekty vztahu mezi Hajrikjanem a Aršakjanem, vypráví, že Hajrikjan Aršakjanovi nařídil, aby si s lidmi z KGB hrál. Nedlouho poté Hajrikjan tuto hru odvolal a vyzval Aršakjana, aby si v detenčním centru normálně odseděl své. „Aršakjan by se možná podle toho pokynu zařídil, kdyby mu ho Hajrikjan dokázal patřičně vysvětlit, ale vězeňská pošta neumožňovala žádné dlouhé vypisování. Azat nepatřil k lidem, kteří by uposlechli rozkaz jako voják. Postavil se na odpor,“ píše Heifetz.

Sám Aršakjan o vztazích s KGB píše toto: „Dali člověku seznam, z nějž jste si měli vybrat, jestli jste demokrat, disident, nacionalista, nebo jejich nepřítel. Nevím, jestli Hajrikjanovi taky dali vybrat z toho seznamu. Mně ho nabídli, řekli mi, abych si vybral, abych si sám napsal svůj vlastní rozsudek: ,Chcete zemřít, chcete být obráncem lidských práv, chcete být nacionalista, chcete být vlastenec? Rozhodněte se!‘ Řekl jsem: ,Jsem nacionalista, ne demokrat. Věřím, že arménský národ si sám rozhodne, čím chce být. Možná si naši lidé vyberou monarchii. Já to nazývám právem na svobodu. To je druhý stupeň. Ještě ne ten nejhorší.‘“

Nová disidentská iniciativa

A tak byl Azat Aršakjan v roce 1977 propuštěn. Po svém propuštění se pokusil vytvořit novou, čistě disidentskou platformu pod názvem „Ústava 17“. Jel do Tallinnu a Moskvy, podnikal přípravy, ale v Arménii nezískal podporu. Domnívá se, že ty přátele, kteří nebyli v detenci, čistě disidentský projekt nezajímal.

V roce 1981, tři roky po svém propuštění, byl podruhé zatčen za protisovětskou činnost.

„Já a Ašot Navasarďjan jsme v roce 1981 napsali na prezidium Nejvyššího sovětu. Žádali jsme o uspořádání referenda, které by ukázalo, jak velké procento Arménů si přeje nezávislost. Dopis měl podobu letáku. Rozdali jsme jich několik set či tisíc a pak jsme jeden výtisk odnesli do kanceláře státního zastupitelství. Oznámili jsme tam, že jsme napsali dopis určený Nejvyššímu sovětu a že jsme přinesli jeho kopii. ,Jistě,‘ řekl ten muž, přečetl si dopis, vstal ze židle a vzápětí se do ní znovu sesunul. Řekl: ,Já ten dopis teď spálím, k našemu setkání nikdy nedošlo, běžte domů. Spálím ho na popel a vy běžte domů.‘ Ale my jsme řekli, že nepůjdeme, že jsme ten dopis rozdali lidem ve formě letáků. A on řekl: ,Tohle je rozsudek smrti, odvolejte to, posbírejte všechny letáky a spalte je. Já to nikam nenahlásím.‘ A my jsme řekli, že to se zkrátka nestane.“

Perestrojka a Křesťanská demokratická unie

Azat Aršakjan byl tedy označen za obzvláště nebezpečný protistátní živel a byl odsouzen k osmi letům vězení a třem rokům exilu. Díky perestrojce se však dočkal předčasného propuštění v roce 1987. Od roku 1989 se aktivně podílí na společenském a politickém životě v zemi. Zprvu měl zakázáno pobývat v Jerevanu, a tak šel pracovat do továrny na zpracování drůbeže v Nubarašenu, nejprve jako dělník a posléze, když Arménie získala nezávislost, jako ředitel.

Byl jedním z iniciátorů vojensko-politické organizace Armáda nezávislosti. V roce 1990 byl zvolen do Nejvyššího sovětu a v roce 1995 do Arménského národního shromáždění. Je zakladatelem Křesťansko-demokratické unie Arménie. Žije a pracuje v Jerevanu.

Nedokázali jsme zapojit davy

Aršakjan svá léta strávená střídavě v disentu a v detenci charakterizuje takto: „Byl to jen takový život nanečisto.  Nedokázali jsme zmobilizovat davy, jako se to podařilo vůdcům hnutí za připojení Náhorního Karabachu. Oni našli klíč. Zachytili ducha doby, což se nám nepodařilo. Kroky, které podnikali vůdci karabašského hnutí, ukazují, že pokud dokážeš shromáždit stotisícový dav, můžeš si dovolit uspořádat referendum a získat 99 procent hlasů. My jsme to nedokázali. Rozumíte mi? Obzvláště nebezpečný recidivista, protistátní živel, víc než deset let strávených ve vězení, a to všechno jenom proto, že jsme žádali referendum. Přesně o deset let a tři dny později se v Arménské republice konalo referendum a 99,9 procenta účastníků se vyjádřilo pro nezávislost. Já si dneska říkám, že v té době, v roce 1991, mě měli pozvat (na to náměstí) a veřejně oznámit: ,Před deseti lety tenhle člověk snil o referendu, a teď se ten sen vyplnil.‘ Moc mě mrzí, že jsem to nedokázal já sám.“

---------------------------------------------

 

Ordinary Soviet childhood

Azat Arshakyan was born in 1950 in Yerevan. His ancestors were kulaks, officers in the tsarist army, two brothers of the grandfather had been exiled. He learned about the biography of his ancestors from an early age. He often went with his father to visit his grandfather’s brother. Because of this, the family was regularly told they needed to avoid standing out in the Soviet country, “it can end badly”. According to him, he had an ordinary Soviet childhood.

“Not being accepted as a Komsomol meant that you were leaving the ranks of those who are moving forward. It meant that your rank dropped, you became second rank. I even visited the all-union pioneer camp, Artek.” In that Soviet camp, pioneer Azat Arshakyan would get to know Paruyr Hayrikyan, one of the key figures of the dissident movement of the 1960s.

April 24, 1965

Anti-Soviet sentiments were first manifested in 1965, albeit disguised, during the marches dedicated to the 50th anniversary of the Armenian Genocide.

“April 24, 1965 was Sunday, our boxing coach told us: ´On April 24, at 9 o’clock, you will all come to the Opera Square in your uniforms, so that we can do a test march for the last time.´ Neither ourselves, nor our coach knew that on April 24, 1965, there would be a session at the Opera, where the issue of the Genocide would be discussed. Thus, at the age of fifteen, I found myself in the centre of a spontaneous, anti-state gathering. This happened to me; it turned out that we are not alone. Our family is not alone, there are many people like me. I was caught that day, and I wanted to be caught, it was interesting.”

The atmosphere in Hayrikyan’s house

Azat Arshakyan immediately told Paruyr Hayrikyan about the march. In his book “Dissent in Armenia”, Vardan Harutyunyan quotes Azat Arshakyan’s memoirs: “The atmosphere in Paruyr’s house was significantly different from the one in our house. Ours was a worker-peasant one, and theirs was different - a kind of capital city-dweller’s vibe. I respected Paruyr’s father very much. He told stories from Poland, France, famous Polish-Armenian intellectuals.

The other Hayrikyan, Paruyr’s uncle, was a musician. He told us about classical music over the tea table. And Paruyr’s sister Sona sang songs of Komitas. I especially emphasize this atmosphere of Paruyr’s house because it also had a significant impact on me. Paruyr himself had a decisive role in my life. I must emphasize that all my subsequent activities - joining an underground organization, distributing leaflets, engaging in anti-Soviet or patriotic activities - in short, everything I did were Paruyr’s initiatives.

He suggested or invited me, and I willingly participated and worked hard. I was aware that Paruyr was busy with some things with some of his friends, but I was not involved in it personally. It was a youth group from Nubarashen. My great grandfather living in Georgia taught me much more serious lessons, so that youthful patriotism of Paruyr’s group was a past stage for me.”

Armenian Youth Union and National United Party

In 1966-1967, Azat Arshakyan became a member of the “Armenian Youth Union”, then the “Shant” organization, and then the National United Party, becoming the only minor member of the party. Later, dissident Lyudmila Alekseeva wrote about the National United Party in her book “Dissent in the Soviet Union”: “Armenia was the only country in the Soviet Union where there was a party demanding secession from the USSR. At the same time, very little was known outside the borders of the country about the prevailing sentiments within the National United Party and the Armenian SSR. Even human rights defenders in Moscow had a vague idea of the goals and methods of the National United Party.”

Azat Arshakyan recalls: “Prior to the famous Shant organization, we managed to create quite a large group in Shengavit, independent of Paruyr. There was already Ashot Navasardyan and other boys. Our group had its plan, according to whichwe saw the future of the Armenian people within the framework of Lenin’s national policy and communist ideology.”

During the years he was involved in “Shant”, KGB kept an eye on him, but it was his activities in the National United Party that moved Azat Arshakyan from Yerevan to the detention centre in Mordovia.

Lenin’s portrait in Lenin Square

In 1973, Azat Arshakyan participated in the organization of the burning of Lenin’s portrait in Lenin Square.

“With that, we were saying that we will pierce you in your heart, in your most vulnerable place. If we are doing this, some forces have our backs, and you will see how they will treat you. I think that it was the right thing to do, and it should have been done on a larger scale. That event is still relevant, we must be brave today as well.”

In 1974, he was arrested on charges of anti-Soviet agitation and propaganda, organization of particularly dangerous crimes undermining the state, participation in an anti-Soviet organization, and other charges and was sentenced to seven years in prison and three years of exile. He was sent to Mordovia political prison to serve his sentence.

Mordovia

Soviet dissident Mikhail Heifetz tells interesting episodes about the atmosphere of the detention centre in the book “The Prisoners of War Secretary։ a story about Paruyr Hayrikyan.”  According to him, political prisoner Azernikov advised Arshakyan on the first day that when the KGB employees ask which “zone” he wants to go into, he should indicate the “zone” he does not want. KGB employees do the exact opposite. Azat Arshakyan also talks about this: “He said: if you like light, tell them to turn off the light, that it’s bothering you. That way they will keep the light on. That’s how I ended up in Hayrikyan’s ‘zone’.”

After a short time, Azat Arshakyan was released early. Heifetz, who also writes about remarkable episodes of the relationship between Hayrikyan and Arshakyan, says that Hayrikyan instructed Arshakyan to enter a kind of game with the KGB. After a short time, however, according to Heifetz, Hayrikyan told him to cancel the project and continue to serve the sentence in the detention centre. “Maybe Azat would have followed Hayrikyan’s instructions if he had received a detailed justification, but the inter-camp correspondence did not allow for a longer text. Azat was not the kind of person who could be given instructions like a soldier. Azat rebelled,” writes Heifetz.

Arshakyan himself tells the following about the relations with the KGB. “They gave you the list, they told you to choose whether you are a democrat, a dissident, a nationalist, or our enemy. I don’t know if Hayrikyan was offered this or not. They offered me that, they told me to choose, write my sentence with my own hand: ´Do you want to die, do you want to be a defender of human rights, do you want to be a dissident, do you want to be a nationalist, do you want to be a patriot. Make up your mind!´ I said, ´I am a nationalist, I am not a democrat. I believe that the Armenian people will decide for themselves, maybe our people want a monarchy. I call it the right to freedom. It is the second degree. It’s not the worst.”

New dissident initiative

Thus, in 1977, Azat Arshakyan was released. After his release, he tried to create a new and clean dissident initiative, “Constitution 17”. He went to Tallinn, Moscow, made arrangements, but did not receive support in Armenia. According to him, his friends who were not in detention were not interested in that purely dissident idea.

Three years after his release, in 1981, he was arrested for the second time for anti-Soviet activities.

“Navasardyan Ashot and I wrote a letter to the Presidium of the Supreme Soviet in 1981. We asked to hold a referendum to find out what percentage of the people in Armenia supported independence. The letter was in the form of a leaflet. We distributed several hundreds or thousands and took one copy and went to the Prosecutor’s Office. We said that we have written a letter to the Supreme Soviet, and we have brought a copy to give. Yes, he said, read the leaflet, got up from his chair and collapsed back on it. He said, ´I will burn this letter now, and our meeting did not take place, go home. I’ll burn this to ashes, and you go home.´ We said no, we distributed it in the form of a leaflet. He said, ´This is a death sentence, call it back, collect all the leaflets, burn them. I will not report it to anyone.´ We said it won’t happen.”

Perestroika and Christian-Democratic Union

Thus, Azat Arshakyan was recognized as a particularly dangerous state offender, being sentenced to eight years in prison and three years of exile. Thanks to perestroika, he was released early in 1987. Since 1989, he has actively participated in the social and political life of the country. He was first forbidden from living in Yerevan, so he went to work in the Nubarashen poultry factory, first as a worker, and later, during the years of independence, as a director.

He was one of the organizers of the military-political association “Army of Independence”. In 1990, he was elected to the Supreme Soviet, and in 1995, to Armenia’s National Assembly. He is the founder of the Christian-Democratic Union of Armenia. He currently lives and works in Yerevan.

We could not engage the masses...

Arshakyan summarizes his dissident activities and years spent in detention as follows: “It was a draft of a life. We could not engage the masses, as the leaders of the Karabakh movement did. They had found the key. They caught the spirit of the times, we didn’t. The steps taken by the Karabakh movement show that if you can gather a hundred thousand people, you can hold a referendum and get 99 percent of votes. We could not do that.

Do you understand? A particularly dangerous recidivist, a state criminal, more than ten years of imprisonment, and all because we demanded a referendum. Exactly ten years and three days later, a referendum was held in the Republic of Armenia, 99.9 percent of the participants said, ´We want independence.´ Now I’m thinking that at that time, in 1991, they should have called me (to the Square) and announced, ´This, this person, ten years ago he dreamt about this, and now it has come true.´ I regret, I regret very much that I could not do it myself.”

 

---------------------------------------------

Ազատ Արշակյանը ծնվել է 1950-ին Երևանում։ Նախնիները եղել են կուլակներ, ցարական բանակի սպաներ, պապի երկու եղբայրները աքսորված են եղել։ Նախնիների կենսագրության մասին իմացել է վաղ տարիքից։ Հոր հետ հաճախ գնում էր պապի եղբորը տեսության։ Չնայած սրան՝ ընտանիքում պարբերաբար ասվում էր, որ խորհրդային երկրում աչքի ընկնել պետք չէ, «դա կարող է վատ ավարտ ունենալ»։ Իր խոսքով՝ սովորական սովետական մանկություն է ունեցել. «Կոմսոմոլ չընդունվելը նշանակում էր առաջ գնացողների՝ շարժվողների շարքից դուրս ես գալիս։ 

Դա նշանակում էր կարգդ իջնում է, երկրորդ կարգ ես դառնում։ Նույնիսկ եղել եմ համամիութենական պիոներական ճամբարում՝ «Արտեկ»-ում»։ Սովետական ճամբարում էլ պիոներ Ազատ Արշակյանը ծանոթանալու էր 1960-ականների այլախոհական շարժման առանցքային կերպարներից մեկի՝ Պարույր Հայրիկյանի հետ։ Հակախորհրդային տրամադրությունները առաջին՝ դեռ քողարկված դրսևորումը ստացան 1965-ին՝ Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին նվիրված երթերի ժամանակ։

 «1965-ի ապրիլի 24-ը կիրակի էր, մեր բռնցքամարտի մարզիչը ասաց՝ ապրիլի 24-ին ժամը իննին բոլորդ համազգեստով կգաք Օպերայի հրապարակ, որ վերջին անգամ փորձնական երթ անենք։ Մենք չգիտեինք, մեր մարզիչը չգիտեր, որ 1965-ի ապրիլի 24-ին Օպերայում նիստ է լինելու և քննարկվելու է Եղեռնի հարցը։ Այսպես, ես տասնհինգ տարեկանում հայտնվեցի ինքնաբուխ, հակապետական հավաքի կենտրոնում։ Ինձ համար սա տեղի ունեցավ. պարզվեց, որ մենք մենակ չենք։ Մեր տունը մենակ չէ, ինձ նման շատերն են։

Ինձ այդ օրը բռնեցին, դե ես էլ ուզում էի բռնվել, հետաքրքիր էր»։ Երթի մասին Ազատ Արշակյանը անմիջապես պատմում է Պարույր Հայրիկյանին։ Վարդան Հարությունյանն իր «Այլախոհությունը Հայաստանում» գրքում առաջին դեմքով շարադրում է Ազատ Արշակյանի հուշերը. «Պարույրենց տանը եղած մթնոլորտն էապես տարբերվում էր մեր տանը եղածից: Մերը բանվորագյուղացիական էր, իսկ նրանցը այլ` մի տեսակ մայրաքաղաքային էր: Պարույրի հորը շատ էի հարգում: Նա պատմում էր Պոլսից, Ֆրանսիայից, պոլսահայ հայտնի մտավորականներից:

Մյուս Հայրիկյանը` Պարույրի հորեղբայրը, երաժիշտ էր: Թեյի սեղանի շուրջ մեզ դասական երաժշտության մասին էր պատմում: Իսկ Պարույրի քույր Սոնան կոմիտասյան երգեր էր երգում: Հատուկ եմ շեշտում Պարույրնց տան այս մթնոլորտը, քանի որ դա նույնպես էապես ազդել է ինձ վրա: Ինքը` Պարույրն էլ է վճռական դեր ունեցել իմ կյանքում: Պետք է ընդգծեմ, որ հետագա ողջ գործունեությունս` ընդհատակյա կազմակերպությանն անդամագրվելը, թռուցիկներ տարածելը, հակասովետական կամ հայրենասիրական գործունեությամբ զբաղվելը, մի խոսքով` այն ամենն, ինչով զբաղվել եմ, եղել են Պարույրի նախաձեռնությունները:

Նա ինձ առաջարկել կամ հրավիրել է, իսկ ես պատրաստակամորեն մասնակցել ու ջանասիրաբար աշխատել եմ։ Տեղյակ էի, որ Պարույրն իր ընկերներից մի քանիսի հետ ինչ-որ գործերով է զբաղված, բայց անձամբ դրա մեջ չկայի: Դա նուբարաշենյան պատանեկան խմբակ էր: Վրաստանում ապրող իմ մեծ պապն ինձ շատ ավելի լուրջ դասեր էր տվել, այնպես որ` Պարույրենց այդ պատանեկան հայրենասիրությունն ինձ համար անցած էտապ էր»։ 

1966-1967-ին Ազատ Արշակյանը անդամակացում է «Հայ երիտասարդական միություն» (ՀԵՄ), ապա՝ «Շանթ» կազմակերպություններին, այնուհետև՝ ԱՄԿ-ին՝ դառնալով կուսակցության միակ անչափահաս անդամը։ Ավելի ուշ այլախոհ Լյուդմիլա Ալեքսեևան իր «Այլախոհությունը Խորհրդային Միությունում» գրքում ԱՄԿ-ի մասին գրում է. «Հայաստանը 

Խորհրդային Միության միակ երկիրն էր, որտեղ կար ԽՍՀՄ-ից անջատում պահանջող կուսակցություն։ Միևնույն ժամանակ ԱՄԿ-ի և ՀԽՍՀ-ի ներսում տիրող տրամադրությունների մասին երկրի սահմաններից դուրս շատ քիչ բան էր հայտնի։ 

Անգամ Մոսկվայի իրավապաշտպանները աղոտ էին պատկերացնում ԱՄԿ-ի նպատակները և մեթոդները»։ Ազատ Արշակյանը պատմում է. «Մինչեւ հայտնի Շանթ կազմակերպությունը, մենք Շենգավիթում` Պարույրից անկախ, բավական մեծ խումբ էինք հասցրել ստեղծել: Արդեն Աշոտ Նավասարդյանը կար ու էլի տղաներ: Մեր խմբակն ուներ իր ծրագիրը: Համաձայն այդ ծրագրի` մենք հայ ժողովրդի ապագան տեսնում էինք լենինյան ազգային քաղաքականության և կոմունիստական գաղափարախոսության շրջանակներում»։ 

«Շանթ»-ում ներգրավված լինելու տարիներին ՊԱԿ-ի տեսադաշտում էր, բայց հենց ԱՄԿ-ում ծավալած գործունեությունը Ազատ Արշակյանին Երևանից տեղափոխեց Մորդովիայի կալանավայր. 1973-ին Ազատ Արշակյանը մասնակցում է Լենինի հրապարակում Լենինի դիմանկարը այրելու ակցիայի կազմակերպմանը։ 

«Դրանով ասում էինք՝ ձեր օջախում, ձեր ամենապաշտպանված տեղում ձեզ խոցելու ենք։ Եթե մենք դա անում ենք, մեր թիկունքում ուժեր կան, որոնք կտեսնեք, թե ձեզ հետ ոնց կվարվեն։ Ես կարծում եմ, որ ճիշտ էր դա ու ավելի մասշտաբային պետք է լիներ։ Այսօրվա համար էլ այդ ակցիան օրինակելի է, այսօր էլ պետք է համարձակ լինել»։ 

1974-ին կալանավորվում է հակասովետական ագիտացիայի և պրոպագանդայի, առանձնապես վտանգավոր պետական հանցագործությունների կազմակերպման, հակասովետական կազմակերպությանը մասնակցելու և այլ մեղադրանքներով։ Դատապարտվում է յոթ տարվա ազատազրկման և երեք տարվա աքսորի: Պատիժը կրելու համար ուղարկվում է Մորդովիայի քաղաքական կալանավայր: 

Կալանավայրի մթնոլորտի  մասին հետաքրքիր դրվագներ է պատմում խորհրդային այլախոհ Միխայիլ Հեյֆեցը Հայրիկյանին նվիրված «Ռազմագերի քարտուղարը. պատմվածք Պարույր Հայրիկյանի մասին» գրքում։ Նրա խոսքով՝ քաղբանտարկյալ Ազերնիկովը Արշակյանին առաջին իսկ օրը խորհուրդ է տալիս, որ երբ ՊԱԿ-ի աշխատակիցները հարցնեն, թե որ «զոնա» է ուզում ընկնել, նշի այն «զոնան», որը չի ուզում. ՊԱԿ-ի աշխատակիցները անում են ուղիղ հակառակը։ Սրա մասին պատմում է նաև Ազատ Արշակյանը. «Ասեց՝ եթե լույս ես սիրում, ասա լույսը անջատեք, խանգարում է։ Ուրեմն լույսը կպահեն։ Ես տենց էլ հայտնվեցի Հայրիկյանի զոնայում»։

Կարճ ժամանակ անց Ազատ Արշակյանը վաղաժամ ազատ է արձակվում։ Խեյֆիցը, որ ուշագրավ դրվագներ է ներկայացնում նաև Հայրիկյանի և Արշակյանի հարաբերությունների մասին, պատմում է, որ ՊԱԿ-ի հետ խաղի մեջ մտնելու հրահանգ Արշակյանին տվել էր Հայրիկյանը։ Կարճ ժամանակ անց, սակայն, Խեյֆիցի խոսքով՝ Հայրիկյանը հրահանգում է չեղարկել ծրագիրն ու շարունակել կրել պատիժը կալանավայրում։ «Գուցե Ազատը կատարեր Հայրիկյանի հրահանգը, եթե մանրամասն հիմնավորում ստանար, սակայն միջճամբարային նամակագրությունը ավելի երկար տեքստի հնարավորություն չէր տալիս։ Ազատն էլ այն տղան չէր, որին կարելի էր հրահանգներ տալ, ինչպես անագե զինվորիկի։ Ազատն ընդվզեց»,- գրում է Խեյֆիցը։ 

Ինքը՝ Արշակյանը, ՊԱԿ-ի հետ հարաբերությունների մասին հետևյալն է պատմում. «Ցուցակը տվեցին, ասեցին ընտրի՝ դեմոկրատ ես, դիսիդենտ ես, նացիոնալիստ ես, թե մեր թշնամին ես։ Չգիտեմ՝ Հայրիկյանին առաջարկել են դա, թե չէ։ Ինձ դա առաջարկել են, ասել են ընտրի՛ր՝ գրի՛ր քո դատավճիռը քո ձեռքով՝ մեռնել ես ուզում, մարդու իրավունքների պաշտպան ես ուզում լինել, դիսիդենտ ես ուզում լինել, նացիոնալիստ ես ուզում լինել, պատրիոտ ես ուզում լինել։ Կողմնորոշվիր՛։ Ես ասեցի՝ ես նացիոնալիստ եմ, ես դեմոկրատ չեմ։ Ես համարում եմ, որ հայ ժողովուրդը ինքը կորոշի, գուցե միապետություն է ուզում մեր ժողովուրդը։ Ես դրան ասում եմ ազատության իրավունք։ Դա երկրորդ աստիճանն է։ Ամենավատը չի»։ 

Այսպիսով՝ 1977-ին Ազատ Արշակյանը ազատ է արձակվում։ Ազատ արձակվելուց հետո փորձում է ստեղծել նոր և մաքուր այլախոհական նախաձեռնություն՝ «Սահմանադրություն 17»-ը։ Լինում է Տալինում, Մոսկվայում, պայմանավորվածություններ ձեռք բերում, սակայն Հայաստանում աջակցություն չի ստանում։ Նրա խոսքով՝ ազատության մեջ գտվնող իր ընկերներին այդ զուտ այլախոհական գաղափարը չհետաքրքրեց։  

Ազատ արձակվելուց  երեք տարի անց՝ 1981-ին, հակախորհրդային գործունեության համար երկրորդ անգամ է կալանավորվում։  «Ես ու Նավասարդյան Աշոտը նամակ գրեցինք Գերագույն խորհրդի նախագահությանը 1981-ին։ Խնդրեցինք անցկացնել հանրաքվե՝ պարզելու՝ Հայաստանում ժողովրդի քանի տոկոսն է անկախական։ Նամակը թռուցիկի տեսքով էր։ Մի քանի հարյուր կամ հազար հատ բաժանեցինք ու մի օրինակը վերցրինք, գնացինք Դատախազություն։ Ասեցինք՝ նամակ ենք գրել ԳԽ նախագահությանը, մի օրինակն էլ բերել ենք, որ տանք։ Հա՛, ասեց, կարդաց, վեր կացավ, կանգնեց ու փլվեց աթոռի վրա։ Ասեց՝ ես հիմա էս նամակը կվառեմ, ու մեր հանդիպումը տեղի չի ունեցել, գնացե՛ք տուն։ Մոխիր եմ դարձնում ու գնացե՛ք տուն։ Մենք ասեցինք՝ չէ, բաժանել ենք թռուցիկի տեսքով։ Ասեց՝ չէ, սա մահվան դատավճիռ ա, հետ կանչե՛ք, հավաքե՛ք բոլոր թռուցիկները, վառե՛ք։ Ես ոչ ոքի չեմ զեկուցի։ Ասեցինք՝ չի լինի»։ 

 

Այսպիսով, Ազատ Արշակյանը ճանաչվեց  հատուկ վտանգավոր պետական կրկնահանցագործ՝ դատապարտվելով ութ տարվա ազատազրկման և երեք տարվա աքսորի։ Պերոստրոյկայի շնորհիվ՝ 1987-ին վաղաժամ ազատ արձակվեց։ 1989-ից ակտիվ մասնակցել է երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքին: Նրան արգելվեց բնակվել Երևանում, այդ պատճառով Արշակյանը աշխատանքի անցավ Նուբարաշենի թռչնաֆաբրիկայում՝ նախ որպես բանվոր, իսկ հետագայում՝ անկախության տարիներին՝ որպես տնօրեն։ 

 

Եղել է «Անկախության բանակ» ռազմաքաղաքական միավորման կազմակերպիչներից մեկը: 1990-ին ընտրվել է Գերագույն Խորհրդի, իսկ 1995-ին` Ազգային ժողովի պատգամավոր: Հայաստանի Քրիստոնեա-դեմոկրատական միության հիմնադիրն է: Ապրում և աշխատում է Երևանում:

Իր այլախոհական գործունեությունը, կալանավայրում անցկացրած տարիները Արշակյանը ամփոփում է այսպես. «Սևագիր կյանք էր։ Մենք զանգվածներ չկարողացանք գրավել, ինչպես դա արեցին Ղարաբաղյան շարժման ղեկավարները։ Նրանք գտել էին բանալին։ Նրանք ժամանակի շունչը զգում էին, մենք՝ չէ։ Ղարաբաղյան շարժման կամ իմքայլականների քայլերը ցույց են տալիս, որ կարելի է հարյուր հազար մարդ հավաքել, կարելի է հանրաքվե անցկացնել ու 99 տոկոս ձայն հավաքել։ Մենք դա չենք կարողացել անել։ 

Հասկանո՞ւմ եք՝ հատուկ վտանգավոր ռեցիդիվիստ, պետական հանցագործ, տասնքանի տարվա ազատազրկում բանտային ռեժիմով, որովհետև մենք պահանջել ենք հանրաքվե։ Ուղիղ տասը տարի երեք օր հետո Հայաստանի Հանրապետությունում անցկացվեց հանրաքվե, մասնակիցների 99,9 տոկոսն ասաց՝ մենք անկախություն ենք ուզում։ Հիմա մտածում եմ՝ բա էդ ժամանակ՝ 91-ին, ինձ պետք է կանչեին (հրապարակ) ու ասեին՝ այ սա, այ էս մարդը, տասը տարի առաջ երազել է սա, հիմա իրականցել է։ Ես շատ եմ ափսոսում, շատ եմ ափսոսում, որ չկարողացա ինքս անել»։