The following text is not a historical study. It is a retelling of the witness’s life story based on the memories recorded in the interview. The story was processed by external collaborators of the Memory of Nations. In some cases, the short biography draws on documents made available by the Security Forces Archives, State District Archives, National Archives, or other institutions. These are used merely to complement the witness’s testimony. The referenced pages of such files are saved in the Documents section.

If you have objections or additions to the text, please contact the chief editor of the Memory of Nations. (michal.smid@ustrcr.cz)

Vardan Harutyunyan Վարդան Հարությունյանը (* 1961)

• Ծնվել է 1961-ի փետրվարի 3-ին Խորհրդային Հայաստանի Սերս գյուղում (Վայքի շրջան)։

• 1978-ին ավարտել է Վայքի միջնակարգ դպրոցը։

• Այնուհետև տեղափոխվել է Երևան՝ շարունակելու ուսումը։

• 1980-ին ձերբակալվել է, ապա ՀԽՍՀ քրեական օրենսգրքի 65-րդ և 67-րդ հոդվածներով դատապարտվել է հինգ տարվա ազատազրկման և երեք տարվա աքսորի։

• 1988-ին դատապարտման ժամկետի ավարտից հետո վերադարձել է Հայաստան։

• 2014-ին հրապարակել է «Այլախոհությունը խորհրդային Հայաստանում» տեղեկատվական գիրքը, որում ներկայացված են 1960-80-ական թվականներին Հայաստանում ծավալված այլախոհական շարժումները և ընդհատակյա կազմակերպությունները։

• 2018-ին հրապարակել է «Քաղբանտարկյալի պատմություն» հուշագրությունը։

NOTE: ENGLISH AND ARMENIAN TEXTS FOLLOW AFTER THE CZECH ONE

Ծանոթագրություն․ անգլերեն և հայերեն տեքստերը հաջորդում են չեխերենին

Vardan Haruťuňjan

Vardan Haruťuňjan (*1961) se narodil v Arménské SSR ve městě Azizbekov, dnešním Vajku, do zemědělské rodiny. V roce 1978 odešel za studiem do Jerevanu a tady se stal členem vlasteneckého sdružení mládeže, Sjednocené národní strany Arménie.

Arménie v šedesátých letech

V Sovětském svazu šedesátých let se lidem, kteří proti tehdejšímu režimu nebojovali zbraněmi, ale myšlenkami, slovy a ideologií, začalo říkat disidenti.

Disident Vardan Haruťuňjan podrobil Arménii šedesátých let podrobnému zkoumání. Zatímco v jiných sovětských republikách podle něj vznikaly skupiny, v Arménii se hlavní úsilí napíralo do zakládání organizací. Vardan Haruťuňjan vnímá šedesátá léta jako zlom v arménské historii. V tomto období vykrystalizovaly protisovětské nálady dosavadních let a to vedlo k zásadnímu posunu od vlastenectví k libertariánství.

Na začátku šedesátých let dvacátého století vznikl Svaz arménské mládeže, který sdružoval lidi různého věku a profese. Založení této organizace vedlo k formování dalších nových organizací, které byly se svazem různými kanály propojené.

V roce 1967 bylo sedm členů vedení organizace usvědčeno z protisovětské agitace a propagandy. Lidé je začali nazývat Sedm vlastenců. Toto téma se ve společnosti široce debatovalo.

Vardan Haruťuňjan považuje rozsáhlé demonstrace, které proběhly v Arménii v roce 1965, za důsledek tříleté činnosti této organizace, která se dožadovala důstojného místa k uctění památky obětí arménské genocidy.

V té době se debata o genocidě začala v Arménii šířit. Kreml se toho obával a chtěl tuto debatu zarazit. Proto získala arménská samospráva povolení uspořádat u příležitosti genocidy konferenci v budově opery. Zúčastnili se jí zástupci státu a vědečtí pracovníci. Debata o genocidě Arménů se tím pádem stala takřka oficiální.

Jak byla založena Sjednocená národní strana Arménie

V roce 1966 proběhl pokus zopakovat demonstrace z roku 1965, ale po zkušenostech z předešlého roku nechtěly sovětské úřady nic riskovat a ze všech sil se pokusily nepokojům zabránit. V reakci na liduprázdné náměstí se menší skupina lidí odebrala k hrobu Komitase, aby zde uctili památku obětí arménské genocidy. Policie zadržela jedenatřicet osob, odvlekla je na služebnu a zavřela na samotkách. Tady se seznámili Stěpan Zatikjan, Hajkazn Chačatrjan a Šahen Haruťuňjan a po propuštění založili Sjednocenou národní stranu. Strana vydávala podzemní časopis Paros (Maják), v němž vycházely články o nezávislosti, což bylo problematické téma dokonce i pro paralelně existující ilegální organizace.

„Dokonce ani libertariáni a disidenti v šedesátých letech myšlenku na nezávislost nechápali,“ poznamenává Vardan Haruťuňjan.

Haruťuňjanova disidentská cesta

V roce 1978 se Vardan Haruťuňjan stal členem Sjednocené národní strany Arménie, což byla mládežnická vlastenecká organizace. Jejím cílem bylo opětovné připojení ztracených teritorií k Arménii, boj proti rusifikaci a šíření národnostní myšlenky mezi mládeží.

Haruťuňjan se přestěhoval do Jerevanu, aby tu pokračoval ve studiu, a tady začal docházet na shromáždění v dnešním Anglickém parku, známém rovněž jako Komajgi, a seznámil se tu s evropským pojetím svobody.

V této době se seznámil s Marzpetem Haruťuňjanem ze Sjednocené národní strany, a jak sám píše, jeho život se nenávratně změnil.

Devátého dubna 1980 byl Vardan Haruťuňjan s přáteli odsouzen k vězení a vyhnanství v celkové délce osmi let.

V hnutí roku 1988 a v postsovětské éře disidenti nehráli zásadní roli. Když se Vardan Haruťuňjan vrátil do Arménie, hnutí už bylo v plném proudu. Haruťuňjan se domnívá, že disidenti byli v tomto období zatlačeni do pozadí. Poukazuje na Gruzii a Ukrajinu, kde čelnými představiteli hnutí roku 1988 na rozdíl od Arménie byli disidenti. Dle jeho názoru Gruzínci a Ukrajinci daleko výrazněji usilovali o nezávislost, kdežto středobodem politických snah v Arménii byl spor o Náhorní Karabach.

„Frakce usilující o nezávislost Arménie naléhala, že bychom se měli zaměřit na samostatnost místo na otázku sjednocení Arcachu. V té době jsme šířili texty, které propagovaly, aby si Arménie a Ázerbájdžán řešily svůj územní problém mezi sebou jako dvě svrchované republiky a nežádaly Kreml, aby se do záležitosti vměšoval. Představa nezávislosti nám v té době pořád byla dost cizí,“ říká pamětník.

Příběhy ze soudní síně a z vězení

Po zatčení bylo pro tehdy dvacetiletého Vardana Haruťuňjana hlavním problémem to, že nebyl se svými přáteli. Vlivem různých okolností se nějakou dobu nepohyboval na území Arménie a neúčastnil se některých aktivit svých přátel.

„Bývalo by pro mě bylo dost nepříznivé, kdyby někteří moji přátelé byli náhle odsouzeni, a já ne, nebo kdybych dostal menší trest než oni,“ vzpomíná.

Už od předběžných výslechů měl pamětník a jeho přátelé špatné vztahy s vyšetřovateli. Jiní disidenti, kteří byli v té době vyšetřováni a souzeni, u soudu tvrdili, že neusilují o svržení Sovětského svazu, ale pouze o referendum o arménské nezávislosti. Na rozdíl od nich však Vardanova skupina hlásala, že o svržení Sovětského svazu usiluje a Arménie že musí být nezávislá země, v níž bude komunistická strana zakázaná.

Vardan Haruťuňjan uvádí, že v průběhu jejich procesu se odehrála řada pamětihodných událostí.

V té době byl postřelen americký prezident Ronald Reagan. Pamětník s přáteli se rozhodl u soudu přečíst soustrastný list americkému národu, v němž vyjadřují naději, že se Reagan uzdraví a bude s nimi bojovat „proti zlu jménem Sovětský svaz“.

Jindy se pátý člen jejich obviněné skupiny rozhodl přiznat vinu a postoupit vyšetřovatelům zásadní informace. Zbylí čtyři členové se rozhodli uspořádat valnou hromadu své organizace přímo v soudní síni. Vyšetřovatelé i soudce byli zaskočeni.

„Začali jsme se chovat, jako bychom byli na schůzi, a soudce neustále vykřikoval, že rušíme soudní jednání. Ukončili jsme poradu a oznámili jsme své rozhodnutí, že náš přítel je z organizace vyloučen a že s ním nemůžeme být ve stejné místnosti. Nastal velký zmatek, protože my jsme se odmítli účastnit soudního procesu. Vtrhla tam policie a vojáci. Nakonec bylo soudci dovoleno, aby veřejně oznámil, že je tenhle přítel vyloučen z našich řad,“ vzpomíná Vardan Haruťuňjan.

Adaptace na podmínky ve vězení

Vardan Haruťuňjan tvrdí, že se vězeňskému životu přizpůsobil.

„Obecně jsem poměrně přizpůsobivý, i když jsou podmínky náročné. Když je člověk psychicky správně nastavený anebo když je schopen nahlédnout objektivní skutečnost a přijmout, že toto je ode dneška realita, tak je to jednodušší,“ vysvětluje.

Když mluví o sovětských vězeních, podotýká, že místo věznění samozřejmě nikdy nemůže být dobré, ale sovětské věznice mají něco navíc: špínu, hmyz nebo kožní choroby.

„Všechny tyto okolnosti jsou samozřejmě vážné, člověka to změní,“ říká Vardan Haruťuňjan.

To, co se mu stalo, bylo velkým překvapením také pro jeho rodiče. Nepocházeli z Jerevanu, řada věcí jim unikala a nedokázali je pochopit.

„Byl to pro ně šok, těžký, velmi těžký šok, a já si pořád pamatuju tu tíhu, která na mě dolehla,“ tvrdí Vardan Haruťuňjan.

Proč jsme chtěli nezávislost?

Vardan Haruťuňjan si je jistý, že historická zkušenost s vlastním státem Armény vede k touze si to zopakovat. Soudí, že „bez ohledu na to, jak dlouhé mají říše trvání, tato touha pak v národu přetrvává“.

„Několik set let jsme žili pod nadvládou Osmanské říše, ale Arméni, kteří z této říše odešli, zatím psali naši ústavu v Madrasu [v Madrasu druhé poloviny 18. století byla aktivní skupina členů arménského společenství, jejichž cílem bylo znovuobnovit arménskou státnost – poznámka editora]. To nelze vymazat. Je to jediný důvod, který nám dává příležitost, mít samostatný stát,“ tvrdí pamětník.

 

Վարդան Հարությունյանը (*1961) մեծացել է Խորհրդային Հայաստանի Վայք (այն ժամանակ՝ Ազիզբեկով) քաղաքում՝ գյուղացու ընտանիքում։ 1978-ին տեղափոխվել է Երևան՝ ուսման նպատակով, և դարձել երիտասարդական, հայրենասիրական Հայ ազգային միության անդամ։

Vardan Harutyunyan (*1961) grew up in the city of Vayq (at that time Azizbekov) in Soviet Armenia, in the family of farmers. In 1978, he moved to Yerevan to study and became a member of a patriotic youth union, the Armenian National Union.

1960-ականների Հայաստանը

The Armenia of the 1960s

1960-ականներին Խորհրդային Միությունում այլախոհներ սկսեցին անվանել նրանց, ովքեր գործող կարգերի դեմ պայքարում էին ոչ թե զենքով, այլ մտքով, խոսքով, քարոզչությամբ։

In the 1960s, in the Soviet Union, those who fought against the existing order not with weapons, but with thoughts, words, and propaganda, started to be called dissidents.

Այլախոհ Վարդան Հարությունյանը ուսումնասիրել է 1960-ականների Հայաստանը։ Նա պատմում է, որ Հայաստանում, ի տարբերություն խորհրդային այլ երկրների, որտեղ ձևավորվում էին խմբեր ու խմբակներ, պայքարի հիմնական ձևը կազմակերպություններ հիմնելն էր։ Վարդանի համար 60-ականները Հայաստանի պատմության բեկումնային տարիներն էին․ բոլոր ժամանակներում եղած հակախորհրդային տրամադրություններն այս տարիներին համակարգվեցին և հանգեցրին կարևոր տրանսֆորմացիայի՝ հայրենասիրությունից ազատամտության։

Dissident Vardan Harutyunyan studied the Armenia of the 1960s. He says that in Armenia, unlike other Soviet countries where groups were formed, the main form of struggle was to establish organizations. For Vardan, the 60s were the breakthrough years in the history of Armenia. The anti-Soviet sentiments of all times were coordinated in these years and led to an important transformation from patriotism to libertarianism.

1960-ականների սկզբին Հայաստանում գործում էր ընդհատակյա  Հայ երիտասարդների միություն կազմակերպությունը, որին անդամակցում էին տարբեր տարիքի ու մասնագիտությունների մարդիկ։ Այս կազմակերպության ստեղծումը դարձավ հիմք, որ հետագայում ձևավորվեն նոր կազմակերպություններ, որոնք տարբեր թելերով փոխկապակցված էին նրա հետ։

At the beginning of the 1960s, there was an underground Armenian Youth Union organization in Armenia, which had people of different ages and professions. The creation of this organization became the basis for the formation of new organizations that were connected with it by various channels.

1964-ին կազմակերպության խորհրդի յոթ անդամներ հակախորհրդային ագիտացիայի և պրոպագանդայի մեղադրանքով դատապարտվեցին։ Մարդիկ սկսեցին կոչել նրանց «Յոթ հայրենասերներ»։ Այս թեման լայնորեն քննարկվում էր հանրության շրջանում։

In 1964, seven members of the organization’s board were convicted of anti-Soviet agitation and propaganda. People started calling them “The Seven Patriots”. This topic was widely discussed among the public.

Վարդան Հարությունյանը այս կազակերպության եռամյա գործունեության արդյունք է համարում 1965-ին Հայաստանում տեղի ունեցած բազմամարդ ցույցը, որի պահանջն էր ունենալ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հարգելու վայր։

Vardan Harutyunyan considers the mass demonstration that took place in Armenia in 1965 as a result of the three-year activity of this organization, which demanded to have a place to honour the memory of the victims of the Armenian Genocide.

Այս թվականներին արդեն Հայաստանում սկսեցին տարածվել Ցեղասպանութայն մասին խոսակցությունները։ Կրեմլում անհանգստանում էին և ցանկանում էին այդ քննարկումները զսպել։ Այս պատճառով Հայաստանի իշխանություններին թույլ տրվեց Օպերայի դահլիճում Եղեռնին նվիրված հանդիպում կազմակերպել։ Հանդիպմանը մասնակցում էին պետական գործիչներ և ակադեմիականներ։ Այսպիսով, Հայոց ցեղասպանության մասին խոսակցությունները դարձան գրեթե պաշտոնական։

Conversations about the Genocide began to spread in Armenia at that time. The Kremlin was worried and wanted to suppress these discussions. For this reason, the Armenian authorities were allowed to organize a meeting dedicated to the Genocide in the Opera Hall. State figures and academics participated in the meeting. Thus, the talks about the Armenian Genocide became almost official.

Ազգային միացյալ կուսակցության հիմնումը

Founding of the National United Party

1966-ին 1965-ի ցույցերը կրկնելու փորձ արվեց, սակայն խորհրդային իշխանություններն արդեն ունեին նախորդ տարվա փորձառությունը և ամեն բան արեցին, որ դա տեղի չունենա։ Սակավաթիվ մարդիկ, տեսնելով, որ հրապարակը դատարկ է, գնացին Կոմիտասի շիրիմի մոտ՝ հարգելու Ցեղասպաոնւթյան զոհերի հիշատակը։ Ոստիկանները քաշքշում են նրանց, բռնում 31 մարդու և տանում մեկուսարան։ Այստեղ էլ իրար հետ ծանոթանում են Ստեփան Զատիկյանը, Հայկազ Խաչատրյանը և Շահեն Հարությունյանը, որոնք ազատ արձակվելուց հետո հիմնում են Ազգային միացյալ կուսակցությունը։

In 1966, an attempt was made to repeat the demonstrations of 1965, but the Soviet authorities already had the experience of the previous year and did everything to prevent this from happening. A few people, seeing that the square was empty, went to the grave of Komitas to honour the memory of the Armenian Genocide victims. The police dragged them, caught 31 people, and put them in isolation cells. This is where Stepan Zatikyan, Haykaz Khachatryan and Shahen Harutyunyan got to know each other, and after their release, they founded the National United Party.

Կուսակցությունն ուներ իր թերթը՝ «Փարոսը», որում հրապարակվող անկախության մասին տեքստերը խորթ էին նույնիսկ զուգահեռ գործող այլ կազմակերպությունների համար։ 

«Նույնիսկ ազատամիտներին և այլախոհներին 60-ականների այդ փուլում հասու չէր անկախության միտքը»,- նշում է Հարությունյանը։

The party had its own newspaper, “Paros”, in which articles about independence were published, which were alien even to other organizations operating parallelly.

“Not even the libertarians and dissidents understood the idea of independence in the 1960s,” Harutyunyan notes.

Վարդան Հարությունյանի այլախոհական ճանապարհը

Vardan Harutyunyan’s dissident path

Վարդան Հարությունյանը 1978-ին դարձավ Հայ ազգային միություն կազմակերպության անդամ, որը երիտասարդական, հայրենասիրական կազմակերպություն էր։ Կազմակերպությունը պետք է զբաղվեր Հայաստանի կորսված տարածքների վերամիավորմամբ, պայքարեր ռուսաֆիկացիայի դեմ և ազգային գաղափարներ տարածեր երիտասարդության շրջանում։

In 1978, Vardan Harutyunyan became a member of the Armenian National Union, which was a youth, patriotic organization. The organization was supposed to deal with the reunification of the lost territories of Armenia, fight against Russification, and spread national ideas among the youth.

Ուսումը Երևանում շարունակելու համար տեղափոխված Վարդան Հարությունյանն այժմ Անգլիական, նախկինում՝ Կոմունաների այգում մասնակցում էր հավաքների, ծանոթանում Եվրոպայում տիրող ազատությունների հետ։ 

Vardan Harutyunyan, who moved to Yerevan to continue his studies, started attending meetings in the English Park, previously known as the Park of Commune, and was introduced to the freedoms prevailing in Europe.

Այս շրջանում նա ծանոթանում է Ազգային միացյալ կուսակցությունից Մարզպետ Հարությունյանի հետ, և ինչպես ինքն է գրում, իր կյանքը փոխվեց մեկընդմիշտ։

1980-ի ապրիլի 9-ին Վարդան Հարությունյանը ընկերների հետ դատապարտվում է անազատության և աքսորի՝ ընդհանուր ութ տարի ժամկետով։

During this period, he met Marzpet Harutyunyan from the United National Party, and as he writes, his life changed once and for all.

On April 9, 1980, Vardan Harutyunyan and his friends were sentenced to imprisonment and exile for a total of eight years.

1988-ի շարժմանը և հետխորհրդային Հայաստանում այլախոհները էական դեր չեն ունեցել։ Վարդան Հարությունյանը Հայաստան է վերադարձել, երբ շարժումն արդեն սկսվել էր։ Հարությունյանն էլ է կարծում, որ այդ ընթացքում Հայաստանում այլախոհները երկրորդ պլան մղվեցին։ Նա համեմատական է տանում Վրաստանի և Ուկրաինայի հետ, որտեղ 1988-ի շարժման առաջատար դեմքերը այլախոհներն էին։ Ըստ նրա՝ պատճառն այն է, որ նրանց պայքարը ավելի անկախական էր՝ ի տարբերության Հայաստանում ծավալված շարժմանը, որի կենտրոնում Ղարաբաղն էր։

Dissidents did not play a significant role in the 1988 movement and in post-Soviet Armenia. Vardan Harutyunyan returned to Armenia when the movement had already begun. Harutyunyan also thinks that during that time the dissidents in Armenia were pushed into the background. He makes a comparison with Georgia and Ukraine where the leading figures of the 1988 movement were the dissidents. According to him, the reason is that their struggle was focused on gaining independence, in contrast to the movement unfolding in Armenia, in the centre of which was Karabakh.

«Անկախական թևը պնդում էր, որ մենք պետք է զբաղվենք ոչ թե Արցախի միացման խնդիրներով, այլ Հայաստանի անկախության խնդրով։ Այն ժամանակ տեքստեր էինք տարածում, որ Հայաստանը և Ադրբեջանը, այդ խնդիրը պետք է լուծեն որպես երկու անկախ հանրապետություններ, և հնարավոր չէ դիմել Կրեմլին և Կրեմլի միջոցով լուծել այդ խնդիրը։ Բայց անկախության միտքը 1988-ին դեռ մի քիչ օտար էր»,- պատմում է նա։

“The independence wing insisted that we should deal with the issue of Armenia’s independence rather than the issue of Artsakh unification. At that time, we were disseminating texts stating that Armenia and Azerbaijan should solve this problem as two independent republics, and it is not possible to apply to the Kremlin and solve this problem through the Kremlin. But the idea of independence was still a little alien in 1988,” he says.

Դրվագներ դատավարությունից և բանտարկությունից

Episodes from Trial and Imprisonment

20-ամյա Վարդան Հարությունյանի համար ձերբակալումից հետո գլխավոր խնդիրը ընկերների հետ լինելն էր։ Հանգամանքների բերումով նա որոշ ժամանակ Հայաստանում չի եղել և ընկերների որոշ գործողությունների չի մասնակցել։ 

For 20-year-old Vardan Harutyunyan, the main problem after his arrest was not being with his friends. Due to circumstances, he was not in Armenia for some time and did not participate in some activities of his friends.

«Ինձ համար ստեղծվել էր վատ իրավիճակ, որ կարող է հանկարծ՝ իմ ընկերներին դատապարտեն, իսկ ինձ չդատապարտեն կամ փոքր պատժաչափով դատապարտեն»,- հիշում է նա։

“For me, it would be a bad situation if suddenly my friends were to be convicted and I wasn’t, or if I received a small sentence in compared to theirs,” he recalls.

Նախաքննությունից սկսած՝ Վարդանը և ընկերները քննիչների հետ վատ հարաբերություններ են ունեցել։ Ի տարբերություն այդ շրջանում նախաքննությունների և դատաքննությունների միջով անցնող այլ այլախոհների, որոնք դատարանում պնդում էին, որ չունեն Խորհրդային Միությունը տապալելու խնդիր, այլ միայն Հայաստանի անկախության խնդիր՝ հանրաքվեի միջոցով, Վարդանը և ընկերները հայտարարում են, որ իրենց խնդիրն է տապալել խորհրդային երկիրը, որ ապագա երկիրը պիտի լինի Հայաստանի անկախ հանրապետությունը, որում կոմունիստական կուսակցությունը արգելված կլինի։

Հարությունյանը նշում է, որ իրենց դատաքննության ընթացքում հիշարժան դրվագները շատ են։

Since the preliminary investigation, Vardan and his friends had bad relations with the investigators. Unlike other dissidents going through preliminary investigations and trials at that time, who claimed in court that they did not seek the collapse of the Soviet Union but only wanted Armenia’s independence through a referendum, Vardan and his friends declared that their task was to overthrow the Soviet Union, and that Armenia needs to be an independent republic, in which the communist party would be banned.

Harutyunyan notes that there were many memorable episodes during their trial.

Նրանց դատավարության ընթացքի հետ է համընկել ԱՄՆ նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանի վրա կրակոցը։ Հարությունյանը և ընկերները որոշել են դատարանի դահլիճից ցավակցական նամակ կարդալ ԱՄՆ ժողովրդին՝ հույս հայտնելով, որ Ռեյգանը կապաքինվի և իրենց հետ միասին կպայքարի «Խորհրդային Միություն կոչվող չարիքի» դեմ։

Coincidentally, at the time of the trial US President Ronald Reagan was shot in an assassination attempt. Harutyunyan and his friends decided to read a letter of condolence to the American people from the courtroom, expressing hope that Reagan will recover and fight with them against the “evil called the Soviet Union”.

Մեկ այլ դրվագում էլ, երբ նույն գործով անցնող իրենց ընկերներից հինգերորդը որոշել է ընդունել մեղքը և իմացած տեղեկությունները փոխանցել քննիչներին, մնացած չորսը որոշել են հենց դատարանի դահլիճում կազմակերպության նիստ անել։ Դա անակնկալ էր դատավորի և քննիչների համար։ 

In another instance, when the fifth of their friends involved in the same case decided to plead guilty and disclose important information to the investigators, the remaining four decided to hold a meeting of the organization in the courtroom itself. It was a surprise for the judge and the investigators.

«Մենք սկսեցինք իբր թե մեր ժողովը անել, դատավորը անընդհատ գոռգռում էր, որ խանգարում ենք։ Ժողվը արեցինք, հայտարարեցինք ժողովի վճիռը, որ մեր ընկերը հեռացված է կազմակերպությունից, և մենք չենք կարող լինել նրա հետ նույն տեղում։ Մեծ իրարանցում սկսվեց, որովհետև մենք հրաժարվում էինք մասնակցել դատավարությանը, եկան զինվորներ, ոստիկաններ։ Վերջը դատավորին թույլ տվեցին, որ նա ասի, որ մեր էս ընկերը տեղափոխվի մեր շարքից»,- հիշում է Հարությունյանը։

“We started pretending to hold our meeting, the judge kept shouting that we were disturbing the court session. We held a meeting and announced the decision that our friend was removed from the organization, and we cannot be in the same place with him. A big commotion followed because we refused to participate in the trial, soldiers and police came in. In the end, they allowed the judge to say that this friend of ours should be transferred from our ranks,” Harutyunyan recalls.

Բանտային պայմաններին հարմարվելը

Adaptation to prison conditions

Վարդան Հարությունյանի խոսքով՝ ինքը հարմարվել էր բանտային պայմաններին։

«Ես ընդհարապես հարմարվում եմ պայմաններին, եթե նույնիսկ դրանք վատն են լինում։ Միշտ էլ կարելի է հարմարվել, եթե ճիշտ ես մտածում կամ կարողանում ես ընկալել օբյեկտիվ իրականությունը և հասկանալ, որ սա է այսօր, էս պահից սա է իրականությունը։ Դա հեշտացնում է ապրելը»,- բացատրում է նա։ 

According to Vardan Harutyunyan, he had adapted to prison conditions well.

“I generally adapt well to the conditions, even if they are bad. It is always possible to adapt, if you have the right mindset or if you are able to perceive the objective reality and understand that this is today, this is the reality from now on. It makes life easier,” he explains.

Խորհրդային բանտերի մասին զրուցելիս նշում է, որ ազատազրկման վայրը երբեք չի կարող լինել լավը, բայց խորհրդային բանտերում դրան գումարվում են նաև կենցաղային բարդությունները՝ անմաքրություն, միջատներ, մաշկային հիվանդություններ։

While talking about Soviet prisons, he mentions that the place of imprisonment can never be good, but in Soviet prisons, other complications are also added: uncleanliness, insects, skin diseases.

«Էդ ամեն ինչը, իհարկե, լուրջ է, մարդուն փոխող»,- ասում է Հարությունյանը։

Նրա հետ կատարվող իրադարձությունները անսպասելի էին նաև նրա ծնողների համար։ Նրանք Երևանից չէին, շատ բաների մասին տեղյակ չէին և չէին կարողանում ընկալել։

«Նրանց համար անակնկալ էր, ծանր, շատ ծանր, և էդ ծանրությունը ես մինչև հիմա եմ հիշում՝ ճնշող շատ»,- պատմում է Հարությունյանը։

“All this is, of course, grave, it changes a person,” says Harutyunyan.

The events happening to him were also unexpected for his parents. They were not from Yerevan; they were not aware of many things and could not understand them.

“It was a surprise for them, heavy, very heavy, and I still remember that weight, very overwhelming,” says Harutyunyan.

Ինչո՞ւ էինք ուզում անկախություն

Why did we want independence?

Վարդան Հարությունյանը վստահ է, որ հայ ժողովուրդը, ունենալով պետականության պատմություն, չէր կարող չուզել դա կրկնել։ Նրա ձևակերպմամբ՝ «որքան էլ կայսրությունների կյանքերը երկար տևեն, մեր միջից պետականության ձգտումը հանել հնարավոր չէ»։ 

Vardan Harutyunyan is certain that the Armenian people, having a history of statehood, could not but want to repeat it. According to him, “no matter how long the lives of empires last, it is not possible to remove the desire for statehood from us.”

«Օսմանյան կայսրությունում մենք ապրել ենք մի քանի հարյուր տարի, բայց Օսմանյան կայսրությունից դուրս եկած հայերը Մադրասում [Մադրասի խմբակը 1770-ականներին հայ համայնքի անդամների գործող խմբակ էր, որի նպատակն էր պայքարել հայկական պետականության վերականգնման համար - խմբ․] Հայաստանի սահմանադրություն էին գրում։ Դա վերացնել հնարավոր չէ։ Դա միակ պատճառն է, որ մեզ որպես պետություն լինելու հնարավորություն է տալիս»,- նշում է նա։

“We lived in the Ottoman Empire for several hundred years, but the Armenians who left the Ottoman Empire were writing the constitution of Armenia in Madras [the Madras group was an active group of members of the Armenian community in the 1770s, whose goal was to fight for the restoration of Armenian statehood - ed.]. It is not possible to eliminate it. It is the only reason that gives us the opportunity to have an independent state,” he says.