Natalya Martirosyan Նատալյա Մարտիրոսյանը

Գիտե՞ք ինչ, իմ կարծիքով նաև մի փոքր տարբերություն կար բնագետների ու էդ ինստիտուտների և հումանիտար բլոկի մեջ։ Քանի որ հումանիտար բլոկի գիտաշխատողները ավելի լավ տեղյակ են եղել և՛ պատմությունից, և՛ այն, ինչ որ եղել է, և՛ այն, ինչ որ կարող է լինել, ազգային իղձերի ասեմ, ազգային գծի նրբություններին տիրապետում էին։ Մեր մասով, մենք էդքան էլ չէինք խորացված էդ ամեն ինչի մեջ։ Բայց քանի որ վստահում էինք և հավատում էինք իրար, մենք ընդունում էինք դա, բայց մերը ավելի շատ էն պերեստրոյկան սկսեցին, որ ասեցի տախտակի վրա ինչ նյութեր էինք դնում, Էն ժամանակ պարզ ա, էդ սոցիալական ցանցերը չկար, բայց կար, ասենք, «Литературная газета»-ի հոդվածները, ասենք թե սամիզդատ, որը մենք անում էինք, ասենք թե մի գիշերվա մեջ պիտի կարդայինք, փոխանցեինք, և էս գաղափարները, էլի եմ ասում, քանի որ կապեր ունեինք Մոսկվայի, Լենինգրադի և մյուս խոշոր գիտական կենտրոնների հետ, էդ ինֆորմացիան մեզ հասանելի էր։ մեզ շատ հետաքրքիր էր։ Ընդ որում, կային նաև այսպես մի առանձին սյունակ, երբ որ մենք կարող էինք ինքներս մեր կարծիքները գրել այն նյութի վերաբերյալ, որը որ կար, ոնց որ հիմիկվա ֆեյսբուկը, և դա իրոք հետաքրքիր էր, և պարզա, որ, դե աշխատանք ա, պիտի մենք մեր գործը անեինք։ Բայց շատ դեպքերում, ենթադրենք ժամանակ էինք ունենում ազատ, ու անշուշտ, դա քննարկում էինք, ընդ որում քննարկում էինք բավականին էսպես տաք ձևով, քանի որ տարբեր տեսակետներ կային։ Եվ կային մարդիկ նույնիսկ էն ժամանակ, որ չէին հավատում, որ դա իմիտացիոն բան չի, որ դրանից ոչ մի բան չի փոխվի, Գորբաչովի վերջը կգա, իրա գաղափարների վերջը կգա շատ շուտով, ու մենք նորից կընկնենք փոսը, որտեղ որ մենք եղել ենք, սովետական։ Կային մարդիկ, նաև ես այդ թվում, որ համարում էր, որ զարգացումները անդառնալի են , որ հնարավոր չի վերականգնել այն գաղափարները, որոնք մարդկանց պահել են այս վիճակով։ Եվ մենք ուղղակի էդքանը գիտակցում էինք, քանի որ փոքր էինք, պիտի լինեինք շատ ճկուն ու հաշվի առնենք հնարավոր ռեակցիան, պիտի շատ խելացի լինեինք, պիտի կարողանայինք ճիշտ ճանապարհ գտնել, որ Սովետական միության էդ քանդված համակարգի տակ չմնանք ու կարողանանք գոյատևել։

Ուրեմն, իմ պարտականությունը միշտ եղել է, ես միշտ հավաքում էի նորություններ հրապարակից, արագ-արագ բարձրանում էի ինստիտուտ, տպագրական մեքենայով, արագ-արագ տպում էի ու կախում էի։ Առաջին ձեռքից եղել է ինֆորմացիայի աղբյուր, հետո քննարկում էինք, և այլն։ Փաստորեն, այս պրոցեսը, նու, մեր ինստիտուտը և հատկապես մեր սեկտորը շատ ընդգրկված է եղել էդ ամեն ինչի մեջ։ Ու այսպես կամաց-կամաց զարգացավ։ Ես արդեն ուրիշ տեղ եմ անցնում, բայց կապված ա մեկը մյուսի հետ, դրա համար շարունակում եմ։ Եվ փաստորեն արդեն 88 թվականի մայիսին, եթե չեմ սխալվում, ստեղծվել է Ղարաբաղ կոմիտե, հայտարարեց համենայն դեպս իր ստեղծման մասին և ․․․ այստեղ ուզում եմ մի փոքր կանգ առնեմ ու մի փոքր ներկայացնեմ։ Իմ աշխատանքներից, պարտականություններից մեկը հենց դա է եղել, որ ես պատրաստել եմ մի փոքրիկ նյութ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամների մասին։ Եվ երբ որ, ուրեմն, վերլուծում էի, տեսա, որ 11 հոգուց 7 հոգին ունեին գիտական կոչում։ Երկու գիտությունների դոկտոր ունեին՝ Ռաֆայել Ավետիս Ղազարյան և Լևոն Տեր-Պետրոսյան, 5-ը թեկնածու, դա մեկ, մեծամասնություն կարող եմ ասել։ Հետաքրքիր էր նաև մասնագիտական ներկայուցչությունը՝ կեսը կեսի։ Հինգը եղել է բանագետ, հիմնականում՝ ֆիզիկոս, մաթեմատիկոս, տարբեր ուղղություններով, և մնացած 5 հոգին եղել են հումանիտար։ Այդ թվում երկու ուսուցիչ ունեինք՝ Աշոտ Մանուչարյանը և Սամսոն Ղազարյանը, ունեինք լրագրողական ոլորտից Սամվել Գևորգյանը, ունեինք Վանո Սիրադեղյանը՝ պոետ, և ունեինք Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, Համբարձում Գալստյանը , որոնք նաև գիտենք, թե ինչով են զբաղվել։ Եվ էդ էլ հետաքրքիր էր, որ մեծամասնությունը այս կամ այն կերպ նաև սովորել են Մոսկվայում կամ Լենինգրադում։ Ուրեմն, այդ կապը, այ ես ինչի եմ դա ասում, որ դա հենց ընենց չի, որ դա ոչնչից չի ծնվել , եղել է հիմք, եղել է էսպես․․․․ շատ կարևոր գաղափար, որը մարդկանց միավորել է։ Եվ ինձ համար դա գիտե՞ք ինչ, սնոբիզմ չհամարեք, բայց ոնց որ թե Աշոտ Ոսկանյանը մի անգամ ասաց, որ այս շարժումը ուներ լուսավորչական բնույթ և էն ժամանակ իրոք էս գործունեությունը գիտության մեջ, արվեստի մեջ, ինքը եղել է հարգի։ Եվ մարդիկ ավելի շատ վստահում էին էս մարդկանց, նու, բացի դրանից քաղաքական և այլն և այլն, նաև իրանց անցած ուղուն, իրանց ինտելեկտուալ հնարավորություններին, իրանց, ես չեմ սիրում այդ բառը, ինտելիգենտ, մտավոր աշխատանքի մարդու կերպարը։

Մենք մեզ զգում էինք լավ, քանի որ մեր և արտիստիկ շրջապատը, կոնկրետ նաև մեր ընտանիքը, նկարիչներ էին, ճարտարապետներ էին, բժիշկներ էին և այլն, և այլն, մենք էդ սովետական, էսպես, ճնշումը մեր վրա էդքան էլ չէինք զգում։ Ունեինք մեծ առավելություն, օրինակ, էն ժամանակ մենք ունեինք մի հատ գրադարանի օր, գիտաշխատողները։ Նու, կարող էինք աշխատանքի չգալ, համարվում էր, որ դու գնում ես գրադարան, դե գրադարանն օգնում էր։ Ուրեմն գիտաշխատողներին, ով որ արդեն դիսերտացիա էր պաշտպանել, ուրեմն, տրամադրվում էր 12 քառ․ մետր ավելորդ սենյակ, կաբինետի համար, էսպես ասած։ Մեզ ուղարկում են, եթե դու արդեն դիսերտացիայի վրա էիր աշխատում, Մոսկվա, որ դու մեծ գրադարաններ կա, ուրեմն էն ժամանակ Լենինի անվան գրադարանն էր, որ աշխատենք, գործողում էին, հնարավորություն էին տալիս։ Մենք մեզ բավականին կոմֆորտ էինք զգում կենցաղային առումով, հա։ Մյուս կողմից, մենք մեզ զգում էինք մի փոքր մտքով դիսիդենտ, քանի որ էդ շրջապատում, որտեղ որ մենք կապեր ունեինք, և չգիտեմ կային մտքեր, որը մի քիչ էն ժամանակ հնչում էր որպես ազատական, որպես ոչ սովետական, էդ նույն Սոլժենիցինի գրքեր էինք կարդում, թեկուզ Բուլգակով, թեկուզ, էն ժամանակ, էդ ոնց կլնի, որոնք համարվում էին օօօ, էդ ոնց կարելի է կարդալ և փոխանցում էինք իրար, և այլն, և այլն։ Աշուշտ, չենք եղել, համենայն դեպս, կային նաև գիտենք, հա՛, դեռ 68 թվականին եղել են խմբեր ուսանողական և այլն, և այլն, որ ակտիվ են եղել, մենք էդքան էլ դրա մեջ չէինք մտնում, բայց դրա հետ միասին էլ պիտի ասեմ, որ էլի հետ գալով էդ գաղափարին, որ ըըըը․․․ ես Ղարաբաղում եղել եմ, քանի որ մեր տղաներից մեկը, որ ասում եմ Չեռնոգալովկայում էդպես պրակտիկա կար, ուսանողներից էնտեղ ուղարկում են, աշխատում են, ասպիրանտներ շատ ունեինք, տղաներից մեկն էլ ամուսնացավ մի ռուս աղջկա հետ, աաաա, և, խնդրել ա, որ ես էլ հետը գամ հարսանիքին, որ էնտեղ իրան դիսկոմֆորտ չզգա։ Եվ մենք որ գնացել ենք Ղարաբաղ, Ղազախով ենք գնացել, Ստեփանակերտ չենք մտել, Մարտակերտի շրջան։ Եվ ինձ համար ահավոր տարօրինակ էր, երբ որ մենք ավտոբուսով անցնում էինք և փոքր երեխաները քարերով խփում են այդ ավտոբուսին, սա եղել է մոտավորապես երևի 88, նյետ, 85-84 թվականները, նման բան կար։ Ու ինձ դա շատ զարմացրեց։ Եվ երբ մենք հասանք Մոխրաթաղ գյուղ, ու իրանք մեզ պատմում են, կիսվում են, որ գիտե՞ս ինչ, հա՛ ստեղ լավ ա ամեն ինչ, կարող ես երկրորդ դեմք լինել, բայց երբեք առաջին դեմք չես կարող լինել։ Մեկ ա, չնայած մենք մեծամասնություն ենք, բայց այդ ճնշումը մեզ վրա կա, ու նույնիսկ դեպքեր են պատմում, երբ էր՝ չգիտեմ, ինչ էպիզոդներ են տեղի ունեցել, նույնիսկ բռնության հասնող դեպքեր են եղել, և այլն և այլն։ Այ երբ որ մենք արդեն այ էս շարժումն սկիզբ առավ, այ էդ էլ հիշեցինք։ Էդ էլ կամաց-կամաց, էդ հենց ընենց չի, էս մարդիկ լավ կյանքից չի, որ դա ասում են, դա իրենց համար կյանքի հարց է, դա կարևոր էր, որ ըըըըմ էս մեր ուրիշ, տենց ասեմ, երևանցի մեր աշխատակիցները և մեր Ղարաբաղից աշխատակիցները նույն ինստիտուտում մենք կարողանայինք էդ կոմպրոմիսը գտնենք, հա։ Ո՞նց անենք, որ նաև էն հաշվի առնենք, էն հանգամանքը, Էս հանգամանքն էլ բաց չթողնենք, որ անկախության և Ղարաբաղի ազատագրման գաղափարները իրար հետ չբախվեն, չտանեն փակուղի, ո՞նց անենք, որ կարողանանք դա հարմոնիկ ձևով միացնենք էս երկուսը։ Նու մոտավորապես սենց բան։ Բայց, համենայն դեպս, էսպես հակասովետական շարժում, որ ասեմ, մինչև Գորբոչովը, մասսայական չի եղել։ Եղել են առանձին խմբեր, եղել են, անշուշտ, քաղբանտարկյալներ, մեր Վարդան Հարությունյանը, Պարույր Հայրիկյանը, ուրիշներն ել, հա՛, որ իրոք եղել են դիսիդենտներ, բայց դա զանգվածային բնույթ չի կրել, եղել է առանձին-առանձին, բայց իրենց դերն էլ շատ մեծ է էդ ամեն ինչի մեջ, իրենց փորձն էլ շատ պետք եկավ։

Բայց պարետային ժամի մի նենց շատ բարդ տպավորություն ինձ մոտ մնաց, որ Օպերայի շուրջը էսպես կանգնած էին, հա, և մենք էլ երեխաների հետ միասին իրենց շուրջը այսպես պտտվում էինք, պտտվում էինք։ Եվ աղջիկս շատ բան էր, ըմբոստ էր, Ֆիլհարմոնիայի հետևի կողմից պուլպուլակ կար, հիմա մոտենում ա էդ զինվորին, ասում ա․ «Дяденька, можно попить воды?» էդ սենց կանգնում ա՝ գնա։ Գնում ա, ջուրը խմում ա, գալիս ա մի 2 կռուգ էլ պտտվում ենք, նորից նույն հարցով։ Արդեն էս սրանք չգիտեն՝ ինչ անեն։ Էնտեղ էլ ժողովուրդը կողքը կանգնած մտածում են, որ հանկարծ էրեխուն չթողնի, մենք էլ ռեակցիա կտանք։ Բայց մեր ժողովուրդն էլ էս տեսակետից բարի էր։ հիշում եմ էլի, զինվորներին կոնֆետ էին տալիս, բուլկի-մուլկի, որ ասում ա՝ դե իրանք ինչ մեղք ունեն, իրանց բերել են, էնտող դրել են։

Ուրեմն չկար նման բան, որ ատելություն լինի հենց կոնկրետ մարդկանց նկատմամբ։ Եղել են դժգոհություն Սովետական Միության ղեկավարությունից։ Ջարդերից հետո, անշուշտ, և ռուսներից հատկապես, որ թույլ են տվել, էն որ ասում էր, հա 1 օրով ուշացանք Բաքու, Սումգայիթ և այլն, և այլն։ Եվ էդ հսկայական փախստականների հոսքը որի հետ ենք աշխատել մենք, պիտի ինչ-որ բան անեինք, ինչ կարող էինք անել։ Դժվար էր շատ, բայց ես չեմ հիշում, որ համենայն դեպս, գիտե՞ք ինչ, ես ափսոսում եմ, գուցե մնացել ա մի տեղ արխիվներում էս պոստերները, պլակատները, որ մարդիկ բռնում են, հա, կամ Օպերայի հենց պատերին փակցրած են լինում։ Ես չեմ հիշում գրած լինի հայհոյանք հենց ադրբեջանցիների նկատմամբ որպես էթնիկ տեսակ։ Հա, Էդ շատ կարևոր է։ Բայց տեսեք, 88 թվական, դեկտեմբեր, պարետային ժամ, էդ բոլոր հաճույքները, որ այստեղ ռուսների նկատմամբ արդեն սկսեց հակադրվելու պահանջը ձևավորվել։ Ի՞նչ էինք անում մենք։ Դե, ես երեխայի հետ տանն էի։ Սեպտեմբերի ծնունդն ա ինքը, չէի աշխատում էդ քանի ժամանակ, ու մերոնք ինստիտուտում սենց փոքրիկ թղթեր էին տպում, հատկապես երբ որ արդեն «Ղարաբաղ» կոմիտեի տղաները ձերբակալված էին, ինֆորմացիոն բնույթի, սենց հատուկ սոսինձ ունեինք, և ես դուրս էի գալիս տղայիս հետ, ինքը արջուկի նման շոր ուներ, մեջը դնում էի ու փակցնում էի խանութնուրի տարբեր տեղեր, որտեղ որ մարդիկ ու զինվորները սենց գնում-գալիս էին, սպասում էի, որ անցնեն, որ էդ թուղթը փակցնեմ, որ մարդիկ իմանան, ինֆորմացիա ստանան։

Ավելին ասեմ, էն ժամանակ, 88 թվականից հետո, Գերագույն խորհրդի նիստերը հեռուստատեսությամբ ցույց էին տալիս։ Եվ մենք առանց հարցնելու, բայց համաձայնությամբ, լուռ համաձայնությամբ, տեղադրել էինք հեռուստացույց և նայում էինք ամբողջ լաբորատորիայով, և ուրիշ լաբորատորիաներից մարդիկ էին գալիս էլի մասնակցեն, և մեր ղեկավարությունը աշխատում էին աչքերները փակել։ Բայց մեր գործը անում էինք անշուշտ։ Մնում էինք մինչև ուշ ժամերը, մեր աշխատանքը չէր տուժում, բայց էդպես էր մթնոլորտը։ Բայց պիտի ասեմ ինչով էինք զբաղվում, երբ էդ շարժումը սկսվեց։ Էդ որ ասում էի փոստատար էի աշխատում, նյութեր էի տանում, կարճ նկարագիրը․ էսօր էսքան մարդ էին հավաքվել, սրա մասին էին խոսում մոտենում էի, հարցնում էի ինչ մտքեր կան, կախում էի, հետո մյուս օրը հարցնում էին՝ հա, ի՞նչ եղավ, էդ նյութը նորից ցույց էի տալիս, և այլն։ Եվ արդեն մի ուրիշ գիծ սկսեցինք զարգացնել։ Տեղեկանքներ պատրաստեցին, ոչ մեկ անշուշտ։ Պատմության ինստիտուտը ուներ մի տեղեկանք և Ազգագրության ինստիտուտը պատրաստեց։ Երկրորդը ավելի լավն էր․ լրիվ պատմական իրողությունները, և այլն, և այլն։ Էն ժամանակ լաբորատորիաներում այդքան էլ տարածված չէին, կոմպյուտեր ունեինք ու ցուցակ ունեինք՝ ով որ ժամին ա աշխատում, բայց իմը առանց հերթի էր, ես արագ էի հավաքում։ Տեքստերը տպում էինք, բազմացնում էինք, որ ունենում էինք գործուղումներ, կամ ուրիշ առիթ էինք օգտագործում, տարածում էինք, ուղարկում էինք մեր գործընկերներին, ուրիշ երկրներ՝ Ռուսաստան լինի, Վրաստան, և այլն, և այլն։ Եվ էս ուղղությամբ շատ լավ աշխատեցինք, բավականին համախոհներ ձեռք բերեցինք։ Համենայն դեպս չեմ հիշում մի դեպք, երբ որ կոնֆերանսի ժամանակ՝ մասնագիտական, որևէ մեկը մոտենար և ասեր՝ էդ Ղարաբաղը որտե՞ղ ա գտնվում։ Բոլորը, շատերը արդեն տեղյակ էին, գիտեին, սատարում էին, ձեռք էին սեղմում, և այլն, և այլն։ Եվ Էս էր մեր լուման էս ամեն ինչի մեջ։

Վերադառնալով մեր ինստիտուտին՝ էս խոսակցությունները, դիսկուսիաները, տարբեր մտքերի փոխանակումները շատ ակտիվ մեզ մոտ անցնում էին, և անընդհատ մեկս մյուսին հարց էինք տալիս՝ լավ, բա վերջը ինչ է լինելու, բա մեր տեղը որտե՞ղ ա։ Եվ շատ էսպես նաիվ, շատ միամիտ միտք ունեի, որ հենց որ Սովետը փլուզվի, կոմունիստական համակարգը տապալվի, ուրեմն ամեն ինչ կլինի լավ, և մենք ուրիշ պրոբլեմ չենք ունենա։ Էսպես էինք մտածում, անկեղծ։ Ընդ որում, էս էլ պիտի ասեմ, որ մեր ինստիտուտը, կոնկրետ մեր լաբորատորիան համագործակցում էինք և՛ Թիֆլիսի հետ, և՛ Բաքվի հետ։ Էնտեղ նավթաքիմիայի մեծ ինստիտուտ կար, մենք իրենց օպոնենտ էինք, իրենք մեզ օպոնենտ էին, դիսերտացիաներ էինք պաշտպանում, շփումներ կար և այլն և այլն։ Եվ չէինք պատկերացնում էդ ամեն ինչը, զարգացումները ինչին կարող էին բերել։ Բայց ազգային խնդիրը մեր ինստիտուտի ներսում, ինքը ոնց որ թե քննարկման առարկա չէր։ Քննարկման առարկա էր՝ Սովետը պիտի փլուզվի, մենք պիտի իրանցից պրծնենք, պիտի լինենք անկախ ու մենք պիտի դեմոկրատական կանոններով զարգանանք ու գնանք առաջ։ Ու էլի եմ պնդում, էդ նույն Ղարաբաղի խնդիրը դիտվում էր էդ նույն շղթայի մեջ, որպես հարց, որը պետք է լուծվի և որի համար բոլորս պիտի աշխատենք։

Հիմա շատերը մի քիչ, ոչ թե մի քիչ, մակերեսային կապում են այն ամենը, ինչը որ տեղի ունեցավ Հայաստանում՝ անկախության շարժումը և այլն, միայն Ղարաբաղը որպես սիմվոլ, կամ սիմվոլիկ, կամ հիմնական կետը։ Ես պետք է ասեմ, որ դա իմ կարծիքով այդպես չի։ Նախ, նախապատրաստվել է որոշակի հող, ինքն իրան, ոչ մի բան չի եղել ու չի լինելու։ Պատկերացրեք, որ մեր ինստիտուտում, նու երևի բոլոր տեղերում էլ դա կա, ուրեմն հայտարարությունների տախտակ կար, հենց տնօրենի կաբինետի դռան մոտ նու հայտարարություններ էին կախում, և այլն։ Երբ որ Գորբաչովյան պերեստրոյկան սկսվեց, սկսել ենք տպել տարբեր հոդվածներ, փակցնել ու ոչ մեկը ձեռք չէր տալիս։ Հետո պարզվեց, որ տնօրենը ասել է․ «պետք չէ ձեռք տալ, մարդ են, կախում են` թող կախեն, բան չկա»։ Ու պարզ ա, որ այդ ալիքի վրա մենք մեզ զգում էինք ազատ, ավելի ազատ, առաջադեմ, և կամաց-կամաց ոնց որ թե հասկանում էինք, որ ինչ որ մի հանգուցալուծում պիտի լինի, ինչ որ ելք։ Այ էդ կուտակված էներգիան, կամ պոզիտիվ էներգիան, պիտի ունենա կոնկրետ թիրախ։ Եվ պարզ ա, որ տարբեր մարդիկ կային, տարբեր մտածելակերպ ունեցող մարդիկ կային, որ մենք իրանց ասում էինք անկախականներ, կային մարդիկ, որոնք ասում էին՝ չէ, Սովետը պետք ա պահպանել, քանի որ ռեֆորմացիայի կամ գուցե չգիտեմ դեֆորմացիայի են ենթարկել ։

Երբ որ ես արդեն ավարտեցի համալսարանը, 73 թիվն էր դա, 71 թվականին մեր ինստիտուտում բացվել է մի նոր ուղղություն։ Ուղղությունը, հիմա ենք հասկանում, որ շատ կարևոր էր, քանի որ վերաբերում էր այրման և պայթյունի հարցերին, պրոցեսներին, և այս ուղղությունը ղեկավարում էր իմ մյուս հայրը, կարող եմ ասել հայրը, կամ առաջին հայրը, Ալեքսանդր Գրիգորևիչ Միրժանովը, էլի ազգությամբ հայ, որը աշխատում էր քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում, Մոսկվայում, և էնտեղ էլ կար, այսպես կարող եմ ասել, հայկական համայնք։ Նու, դա կարող եմ ասել, Ենիկոլոպովն ա եղել, շատ հայտնի գիտնական, եղել են Օսիպյան, էլի ակադեմիկոս և ուրիշ մարդիկ։ Եվ խորհուրդ են տվել,իր գրքում ինքը գրում է այդ մասին․ «իսկ ինչո՞ւ հայաստանում մի գործ չես անում»։ Ու Ալեքսանդր Գրիգորևիչը ասեց․ «ինձ թվաց, թե բան ա՝ ասեցին, էլի», բայց չկանգնեցին, և օգտագործելով այդ եղած կապերը, հայավարի կարելի ա ասել, դուրս են գալիս մեր կառավարության նախագահի էն ժամանակվա, Մուրադյանն էր, եթե չեմ սխալվում, և Միրժանովին հրավիրում են Երևան։ Եվ ինքը կամավորության սկզբունքով, քանի որ հրաժարվում է աշխատավարձից, անշուշտ։ Ստեղծվում է լաբորատորիա հենց էդ հարցերով զբաղվող, այրման հարցերով։ Եվ հատկացնում են շենք, ոչ թե վերցնում են, ինչը հիմա են անում անընդհատ։

Գիտեք, և՛ իմ գիտական ոլորտում, և՛ ընտանիքի այսպես դաշտում, եթե մի բառով ես բնութագրեմ, դա կլինի հայրենադարձություն։ Երևի դժվար ընտանիք գտնեն, շատ քիչ են մարդիկ, որոնք այդ կամ այն կերպ այդ կաղապարի հետ չեն առնչվել։ Ուրեմն, մամայիս կողմից տատիկս ու պապիկս, իրանք Նուխվա հայերից են, հիմա դա կոչվում ա Շաքի։ Ես էնտեղ երբեք չեմ եղել ցավոք, բայց պատմելով, իրանց պատմելով, շատ գեղեցիկ, կոկիկ, ասում են Դիլիջանի նման մի քաղաք է եղել, ու ունեցել է էսպես քաղաքի մշակույթը։ Նույնիսկ ունեցել են այգի, պառկ, և նվագախումբ կար այնտեղ, կիրակի օրերը նվագում էր։ Նու, շատ հետաքրքիր տեղ է։ Բայց 20 թվականին ստիպված եղան թողնել ամեն ինչը, ոնց որ պատահում է մեր մոտ շատ դեպքերում, տունը, տեղը և էսպես տեղափոխվեին, ուղղակի փախչեցին և հասան Ռոստով։ Ինչո՞ւ Ռոստով, քանի որ էնտեղ իրենց քաղաքից մարդիկ կային, հարևաններ, ընկերներ, թե չգիտեմ, և նույնիսկ մնացել են էդ մարդկանց տանը, խոհանոցում մի կերպ էսպես յոլա տանելու։ Էս մամայիս կողմն ա։ Պապայիս կողմից միակ պապիկս էր, որ երևանցի էր բնիկ էս ընտանիքից։ Տատիկս Էրզրումից փախստական, այստեղ ծանոթացան, ամուսնացան և հետո էլ տեղափոխվեցին Ռոստով, քանի որ պապուս եղբայրը, էն ժամանակ համարվում էր, էսպես ըմմմմ ակտիվ մարդ, տնտեսապես զարգացած, ունեցել է բիզնես, որոշ բիզնես Ռոստովում, և փոքր եղբոր ընտանիքը տեղափոխեցին այնտեղ Ռոստով։ Արդեն պապաս և մամաս, 2-ն էլ ծնվել են Ռոստովում։