Levan Berdzenishvili (* 1953)

ინტერვიუ

 

ინტერვიუერი:  მოგვიყევით თქვენს შესახებ?

რესპონდენტი:   დავიბადე 1953 წლის 23 ოქტომბერს, მამა იყო იურისტი, მოსამართლე, აჭარის უზენაისი სასამართლოს თავმჯდომარე, წლების განმავლობაში,  შემდეგ საქალაქო სასამართლოს თავმჯდომარე. დედა ქართული ენისა და  ლიტერატურის მასწავლებელი, ენთუზიასტი, სკოლის ცხოვრების გულშემატკივარი, ამ ადამიანების ოჯახში დავიბადე, მე ვიყავი მეორე შვილი, სამნი ვართ ჩვენ, ძმები, მე საშუალო.

ინტერვიუერი: მესამე სად არის?

რესპონდენტი: მესამე უფროსი ძმა, ჩვენ ორივეს გვჯობია, მაგრამ ძირითდად ბიზნესშია და ასეთ საქმიანობაში, პოლიტიკაში არ ყოფილა.

ინტერ:  სკოლა ბათუმში დაამთავრეთ?

რესპონ:  სკოლა დავამთავრე ბათუმში, ოქროს მედალზე. სხვათაშორის სამივემ ოქროს მედალზე დავამთავრეთ  ბათუმის მე-9 საშუალო სკოლა. დავამთავრე 1970 წელს. იმავე წელს ჩვაბარე გამოცდები საქართველოს პოლიტექნიკურ ინსტიტუტში,  ვისწავლე იქ 2 წელი, ვიყავი ფრიადოსანი, მაგამ არ დავამთავრე.

ინტერ: რაზე სწავლობდით?

რესპონ: ავტომატიკა და გამოთვლითი ტექნიკა. არ დამაკამაყოფილა ინსტიტუტის დონემ,  მეორე კურსიდან გამოვედი იქიდან და ხელახლა ჩავაბარე გამოცდები ამჟამად უნივერსიტეტის ფილოლოგიის ფაკულტეტზე, რომელიც დავამთავრე 1977 წელს. იქვე დავიწყე მუშაობა, იქვე დავიცავი დისერტაცია, ვკითხულობდი ლექციებს ანტიკურ ლიტერატურაში. ცოტა ხანი ვიმუშავე სოხუმის უნივერსიტეტში, როცა ის დაფუძნდა, 1979 წელს. წელიწადნახევარი დაახლოებით ვიყავი სოხუმში, ვასწავლიდი ბერძნულ ენას, ლათინურ ენას, ანტიკურ ლიტერატურის ისტორიას, ბიზანტიური ლიტერატურის ისტორიას, პრაქტიკულად მე ვიყავი კაცი კათედრა, ფაქტიურად ყველაფერს მე ვაკეთებდი, 500 სტუდენტი მყავდა სოხუმის უნივერსიტეტში, ანუ ფაქტობრივად ყველა, ვინც ჰუმანიტარულ ფაკულტეტზე იყო, იურისტების ჩათვლით. შემდეგ დავბრუნდი თბილისში და გავაგრძელე მუშაობა ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტში.

ინტერ:  რატომ დაბრუნდით თბილისში?

რესპონ: თბილისში დავბრუნდი იმიტომ, რომ სოხუმში შეიქმნა რთული ვითარება, მანამდეც არ იყო კარგი ვითარება, მაგრამ შეიქმნა ძალიან რთული ვითარება, მოხდა დაპირისპირება უნივერსიტეტში და მე, ვინაიდან ვიყავი ქართველებისა და აფხაზების ერთად ყოფნის, თანამშრომლობის მომხრე, მე ვერ გავიზიარე ის სტრატეგიები, რომელიც ჰქონდათ ჩემს კოლეგებს, რომ გამოეყოთ უნივერსიტეტი და დაეშალათ. ქართველებს უნდოდათ გამოყოფა, გამოეყვნენ კიდევაც და ახლაც არსებობს ე.წ. სოხუმის უნივერსიტეტი ქალაქ თბილისში, რომელიც რაღაცნაირი უნივერსიტეტია, უნივერსიტეტი დევნილობაში, მაგრამ მათ გააკეთეს ისე, რომ სოხუმის უნივერსიტეტი აქციეს თბილისის უნივერსიტეტის ფილიალად, რაც შეურაცხყოფდა იქაური უნივერსიტეტის მეცნიერების იდეას, მათ უნდოდათ აფხაზური უნივერსიტეტი. მე ამას არ ვგულშემატკივრობდი, არც მინდა ბევრი ვილაპარაკო, თუ რატომ არ ვგულშემატკივრობდი, აბსოლუტურად ნაციონალურ იდეასთან არ იყო კავსირში, სხვა იდეებთან იყო კავშირში.

ინტერ:  აფხაზურ უნივერსიტეტში რუსულად იყო სწავლა?

რესპონ: აფხაზურ უნივერსიტეტში სწავლება იყო 2 ენაზე, ქართულად და რუსულად. მე ვასწავლიდი ქართულადაც და რუსულადაც. ქართულ ჯგუფებს ვასწავლიდი ქართულად, აფხაზურ და რუსულ  ჯგუფებს ვასწავლიდი რუსულად.

ინტერ: აფხაზური ჯგუფი რას ნიშნავს, აფხაზურად იყოს სწავლა?

რესპონ:  აფხაზური ჯგუფი იყო ესეთი ჯგუფი, რომელსაც უნდა ქონოდა საგნების ნაწილი  აფხაზურ ენაზე, მაგრამ იმ მომენტში ჯერ კიდევ ვერ ქონდა, იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ არ არსებობდა აფხაზური სახელმძღვანელოები. იყო პირველი მცდელობა, კომუნისტური პარტიის ისტორია წაიკითხეს აფხაზურ ენაზა, მერე ესეც გააპროტესტეს, მაგრამ აფხაზური ჯგუფი მაინც არსებობდა ფორმალურად. თუ გნებავთ გეტყვით კერძოდ რა განსხვევავება იყო, აფხაზურ ჯგუფში იყვნენ გუდაუთელები, პატრიოტი აფხაზები, რუსულ ჯგუფში იყვნენ დანარჩენი აფხაზები და ქართველები, ძირითადად ქალაქი ზუგდიდი. ხოლო ქართულ ჯგუფში იყო მთელი დასავლეთ საქართველო და არცერთი აფხაზი. უნდა ვთქვათ, რომ  მაშინდელი ჩვენი იქაური მოსახლეობა, ძირითადად გალის და ოჩამჩირის მოსახლეობა უმაღლესი სკოლისკენ მაინცდამაინც არ მიისწრაფოდა, თუ ვინმე მიისწრაფოდა, მოდიოდა ნამდვილ უნივერსიტეტში, როგორც ისინი ამბობდნენ, თბილისში. ასე, რომ ვითარება ასეთი იყო იქ. ფინანსური პრობლემები იყო, ხელმძღვანელობის პრობლემა იყო, აფხაზეთის უნივერსიტეტს ხელმძღვანელობდა კაცი, რომელიც ნახევრად ქართველი იყო და ნახევრად აფხაზი  იყო, ამის გამო კრიტიკის ქარცეცხლში იყო ქართველების მხრიდანაც და აფხაზების მხრიდანაც. მისი ოჯახი ქართველი აღმოჩნდა საბოლოოდ, როცა ეს უბედურება დაიწყო, მისი ცოლ-შვილი თბილისში აღმოჩნდა. ეს იყო ზურაბ ანჩაბაძე, შესანიშნავი ადამიანი.  სანამ ის იყო, კიდევრ იყო რაღაცა ბალანსი, შემდეგ მოხდა იქ რარაც დაპირისპირება ქართველებსა და აფხაზებს შორის და მეც სხვატა შორის უნდა მიმეღო მონაწილეობა ამ დაპირისპირები და ვინაიდან მე სხვანაირად ვფიქრობდი, ამიტომ მე ვარჩიე და მე თვითონ დავტოვე იქაურობა 81 წელს, დავბრუნდი თბილისში. სხვათაშორის უნდა გითხრათ, რომ აფხაზეთის უნივერსიტეტი კი იყო დაინტერესებული, რომ მე იქ ვყოფილიყავი, მაგრამ მერე და მერე აღმოჩნდა, რომ ჩემი შენახვა იქ არავის არ უნდოდა, მე იმის თქმა მინდა, რომ სახლი არ მომცეს, არ დამიქირავეს, მოკლედ  იმის თქმა მინდა, რომ მაგრძნობინეს, რომ სასურველი სტუმარი არ ვიყავი. ერთი-ორჯერ მითხრეს, რომ შენო ჩვენ ლუკმას ჭამო, რაც არ იყო მართალი, იმიტომ რომ მე, რომ წამოვედი ვერ შემცვალა აფხაზმა, იმიტომ რომ ასეთი სპეციალისტი არ არსებობდა,  და მერე მე შემცვალა  კაცმა, რომელიც მისაღები ქართველი იყო, ჩემმა მეგობარმა სემცვალა მე, სემდგომში მე რომ წამოვედი, იქ დამრჩა რაღაც კავშირები და ამიტომ 2004 თუ 2005 წელს, არ მახსოვს ზუსტად, ჩამიყვანა აფხაზეთში პიტერ ბოდენმა და მე შევხვდი ჩემ ყოფილ სტუდენტებს, მძიმე ვითარება იყო მაშინ თვითონ აფხაზეთშიც, ახლა გაცილებით უკეთესი ვითარებაა. ყველა შენობა დალეწილი, ყველაფერი დანგრეული, სუფრა გამიწყვეს და სოსისის მეტი საჭმელი არ ქონდათ და ძალიან შეწუხდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ პრეტენზიები გვქონდა ერთმანეთთან, ეს სრულიად გასაგებია, მე მაშინ  ჩავედი, როგორც ბიბლიოთეკის დირექტორი და ჩავუტანე რაღაც წიგნები და საყვედური ითქვა სწორედ იმაზე, რომ გამოსვლის წინ ჩვენმა არმიამ მათი ცნობით გაანადგურა აფხაზური კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები, განსაკუთრებით ეს ეხება ნაწერებს, თვითონ ენის ინსტიტუტს, რომელიც დაწვეს. სამწუხაროდ, გარდა იმისა, რომ ადამიანებს  შორის იყო კონფლიქტი, კულტურათა შორის იყო კონფლიქტი. ჩვენ საჩვენებლად ახლაც გვიდგას გულიას ძეგლი და ხელშეუხებელია ბუნებრივია, მაგრამ არ ვიყავით ჩვენ თანაბარ მდგომარეობაში, მე სულ არ მიკვირს ის რაც იქ მოხდა. მართალი გითხრათ, ჩემი აზრით საქართველო არ იყო მზად აფხაზეთის საკითხის გადაწყვეტისთვის, ქართული საზოგადოება, იმიტომ, რომ დამოუკიდებლობა ჩვენ ესე შევხვდით, რომ ეხლა სტადიონზე შევყრით აფხაზებს და ყველას გავანადგურებთ და ესეთი წინადადება თბილისში მიტინგებზე ტაშისცემას იმსახურებდა და მე არასოდეს არ მინდა, რომ ვინმეს დაავიწყდეს რითია დაწყებული 9 აპრილის მოვლენები თბილისში, რომელიც დღეს საამაყო დღე არის და ხალხი დაგვეხოცა და სხვა,  დაწყებულია ლოზუნგით ”არანაირი ავტონომიები საქართველოში“. ამის დავიწყება არ ღირს, ზოგიერთი ამის გამო თვითონ 9 აპრილის მოვლენას აკნინებს, რათა ეს  მეორე უკიდურესობაა, ეს ესე დაიწყო, მაგრამ სხვა რამე გამოვიდა, მაგრამ აფხაზეთში ყოფნის დროს, მე ვცდილობდი შემერიგებინა ჩემი სტუდენტები, ერთად დამყავდა ექსკურსიებზე, მაგრამ აბსოლიტურად უპერსპექტივო საქმე აღმოჩნდა და დღესაც, ჩემი ძველი სტუდენტები, აფხაზები და ქართველები დაპირისპირებულები არიან.  ის, რომ ერთად სწავლობდნენ არავის არ დაეხმარა არაფერში სამწუხაროდ, უნდა ვთქვა, რომ ჩემი სტუდენტები, დიდი ნაწილი, ყველა არ ვიცი, მაგრამ ქართული ნაწილი, გაცილებით უფრო მკაცრი დამოკიდებულებისანი არიან ამ საკითხისადმი, ვიდრე ლტოლვილები.

ინტერ:  მკაცრი დამოკიდებულება, რას გულისხმობთ?

რესპონ: აფხაზებთან თანაცხოვრება არ სურთ და როდესაც რაღაცა წინადადებები იყო, რომ რაღაც უნდა გაგვეკეთებინა ქართულ მხარეს, რომ ერთ სახელმწიფოში გვეცხოვრა, ისინი ყველანაირ დათმობას განიხილავდნენ, როგორც კაპიტულაციას. ნეტა კი ის პირობები, რომელსაც ჩვენი პარტია აყენებდა დღეს ყველა ტანახმაა რა თქმა უნდა, აფხაზები მაშინ თანახმა იყვნენ. დღეს ირკვევა, რომ უბრალოდ ჩვენი საზოგადოება თვითონ არის პასუხისმგებელი იმაზე რაც მოხდა, ბევრ რამეზე. რა თქმა უნდა ორმხრივია ეს, რა თქმა უნდა იყო სხვა ქვეყნის მონაწილეობა, მაგრამ რასაც ჩვენ ვთავაზობდით, ის იყო გამოცხადებული ღალატად და მტრობად და დღეს არის  საოცნებო და... სამწუხაროა, უკვე გაიარა მაგ ოცნებამ, ეს შანსი აღარ არსებობს.

ინტერ:  ბოდიში გადავუხვიე თემას, დღეს მიგაჩნიათ რეალობად ამ ურთიერთობის აღდგენა?

რესპონ:  დიახ, მე მიმაჩნია ეს რეალობად, იმიტომ რომ აფხაზეთი, როგორც სახელმწიფო საქართველოსა და რუსეთის  ერთობლივი თანხმობის გარეშე ვერ შედგება. თუ საქართველოს მხრიდან ასეთი თანხმობა არ იქნება, ეს იმას ნიშნავს, რომ რაღაც სხვა განვითრება ექნება, აფხაზეთი პატარაა საიმისოდ, მაგალითად ანდორა, რომ წარმოიდგინოთ, რომ  საფრანგეთისა და ესპანეთის გარეშე არსებობდეს, ეს წარმოუდგენელია, ვერ იარსებებს ამ ქვეყნების გარეშე. ასევე მინდა გითხრათ, რომ გაეროში ნელა, მაგრამ ძალიან იზრდება იმ ქვეყნების  რიცხვი, რომლებიც უპირობო დაბრუნებასა და ქონების რესტიტუციას ქართველი ლტოლვილებისა აღიარებენ. წელს უკვე იყო 63 ქვეყანა. ყოველთვის ვიგებთ ამ კენჭისყრას, ყოველთვის, წინა კენჭისყრაზე 60 ქვეყანა იყო, წელს 63, მერე მეტი იქნება, საერთოდ მინდა გითხრათ, რომ ეს საკითხი ვერასოდეს ვერ ამოიწურება, ისე როგორც არ ამოიწურა სუდეთელი გერმანელების საკითხი, მტკინვეული ძალიან ჩეხებისთვის, ჩვენი კოლეგებისთვის, არ დამთავრდა ეს საკითხი, იყო მობოდიშებაც, იყო ყველაფერი, მაგრამ საკიტხი არ მთავრდება სანამ ხალხი არ დაკმაყოფილდება, კონკრეტულ შემთხვევაში ჩვენ გვაქვს რაღაც შანსები თანაცხოვრებისა, მე არ ვიცი რა ფორმას მიიღებს ეს, რა სტატუსით იქნება, მაგრამ ქართულ-აფხაზური ურთიერთობა ისეთი, რომ არ იქნება, როგორც დღეს არის გასაგებია, უკეთესი უნდა იყოს. სხვათა შორის აფხაზებს დარჩათ გრძნობა, რომ ქართულ სახელმწიფოსთნ აქვთ პრობლემა  და არა ქართველებთან, რაც მნიშვნელოვანი ნაწილია, იმიტომ, რომ არ არის ასეთი ტიპის ზიზღი. უნდა გითხრათ, რომ ქართველებსაც არ დარჩათ ზიზღი რუსების მიმართ და დაგვრჩა ზიზღი რუსეთის სახელმწიფოს მიმართ, ვიღაცეები ამკვიდრებდნენ რუსული კულტურის წინააღმდეგაც, აფხაზეთშიც ამკვიდრებდნენ ვიღაცეები ქართული კულტურის წინააღმდეგ, მაგრამ უპერსპექტივოა. ქართველები არ არის სიძულვილის საგანი აფხაზეთში, არც ქართული კულტურა, არც ქართული ცეკვა და არც ქართული სიმღერა, ასე, რომ აქ არ არის საქმე. აფხაზები სხვათაშორის ამბობენ, რომ მომვენატრეთ იმ თვასაზრისით, რომ ვიღაცასთნ ხომ უნდა დაიტრაბახო რაღაცა... უნდა ვთქვა, რომ ძირითადად ქართველობაშიც განსხვავებულია დამოკიდებულება ვთქვათ აფხაზების და ოსების მიმართ.

ინტერ: თქვენ როგორ გგონიათ, დრო გავიდა და პრინციპში იქ ისეთი თაობაა, რომელსაც არ უცხოვრათ საქართველოს ფარგლებში ასე ვთქვათ , ეს არ გაართულებს მდგომარეობას, თუ პირიქით მიგაჩნიათ, რომ ეს შეიძლება ხელისშემწყობი ფაქტორი იყოს?

რესპონ: მრავალი ათეული წელია, რაც ელზასი და ლოტარინგია ეკუთვნის საფრანგეთს, მაგრამ ნებისმიერი  გერმანელი აგიხსნით, რომ ეს გერმანიაა. როდესაც ისინი ერთად არიან ევროკავშირში, ეს პრობლემა აღარ არის და არავის არ სცხვენია, რომ სტრასბურგში გერმანულად ილაპარაკოს. სხვათაშორის ესაა ხალხი, რომლებიც იერით გვანან გერმანელებს, სამზარეულო აქვთ გერმანული და ლაპარაკობენ ფრანგულად, ეს მათი არჩევანია, მაგრამ ეს პრობლემა ახლა ისეთი მძლავრი არ არის, სხვანაირად გადაწყდა, კი ბატონო არ არის ახლა გერმანიის შემადგენლობაში, მაგრამ ჩათვალეთ, რომ ევროპის შემადგენლობაში ერთად არიან და ძალიან დიდი პრობლემა არა აქვთ, ბოლოს და ბოლოს  ქალაქის ავტობუსი, 21 ნომერი ნახევარი რეისი საფრანგეთშია და მეორე ნახევარი კელშია, რომელიც გერმანული ქალაქია, გადავა რაინზე, გადმოვა რაინიდან, საზღვარი არ ააქვს და არაფერი, ფრანგები მიდიან ყიდულობენ, იაფია გერმანია, გერმანელები მოდიან და ჭამენ საფრანგეთში, იმიტომ რომ ძვირიანი და კარგი ლოკოკინები აქეთ არის,  აქვთ შესანიშნავი ხიდი, რომელიც ჩვენ ასევე უნდა გავაკეთოთ ენგურზე, ფეხით სასიარულო, პირდაპირ გადადის და გადმოდის, ანუ იმის თქმა მინდა, რომ რაღაცნაირად ეს პრობლემა გადაწყდა, უსაშველო, 500 წლიანი მტრობის შემდეგ და ჩვენ რა მტრობა გვქონდა  ისეთი აფხაზებთანმ რომ არ გადაწყდეს, მაგრამ  მე ვერ გეტყვით სტატუსები როგორ იქნება შემადგენლობაში, ორივე ერთად ვიქნებით ევროკავშირში, ვაღიარებთ თუ არ ვაღიარებთ, თუ კონფედერაცია გვექნება, და სხვა. ადრე ამ სიტყვების ხსენებაც კი ღალატად ითვლებოდა, ახლა განვიხილავთ. ჩვენ უნდა ვაღიაროთ, რომ განსხვავებით მაგალითად ოსეთისგან, რომელიც არ შედგა არანაირად, სამხრეთ ოსეთში არის უბრალოდ მოსკოვის მმართველობა, ყველა მინისტრი რუსეთიდან არის გამოწერილი, ოსი მინისტრები ყუბრალოდ ვერ ჩამოყალიბდნენ, ან ძალიან ცოტანი არიან, ან რა სახელმწიფო უნდა ჩამოაყალიბონ, როცა ჩრდილოეთ ოსეთი რუსეთის შემადგენლობაშია. როგორ შეიძლება არსებობდეს დამოუკიდებელი, ჩვენ აგერ ქართველებმა ერთი სახელმწიფო ვერ შევქმენით და ვერ მოვუარეთ და ახლა ოსეთს ორი სახელმწიფო და ერთი დამოუკიდებელი, არ გამოდის ეგრე,  აფხაზეთი ამასთან შედარებით რაღაცნაირად ჩამოყალიბდა, შედგა, მათ აქვთ უზარმაზარი ტურისტული პოტენციალი, როგორც ჩვენ, მაგრამ ის, რომ ხელი ჩავიქნიოთ და ვთქვათ, რომ არასოდეს არაფერი არ იქნება, ესე არაა. ჩვენ ქონება გვაქვს იქ და ეს ქონება და ხალხის დაბრუნება გარანტირებულია საერთაშორისო კანონმდებლობით, ეს რაღაცაში გადაითარგმნება ოდესმე, ეს ერთ დღიანი და ორ დღიანი პროგრამა არ არის და ეს გასაგებია. სწრაფად არ გადაწყდება, მაგრამ ისე ვერ დარჩება, როგორც ეხლა არის, რომ აფხზეთი აღიარა ნაურუმ, არაღიარების პოლიტიკა არის მტკიცე, ევროპის არცერთი ქვეყანა არ აღიარებს აფხაზეთს, ეს არის ევროკავშირის პოზიცია, ამერიკის შეერთებული შტატების პოზიცია, მაგრამ ისინი მზად არიან თანამშრომლობისათვის. სტრატეგიული თმენის და ა.შ. რაღაც მომენტში ეს რა თქმა უნდა ოდესმე, ორი პოლიტიკის შემთხვევაი, გვაპოვნინებს ერთმანეთს, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ აფხაზეთში მიისწრაფიან საქართველოს სახელმწიფოში შემოსასვლელად, ეხლა დამოუკიდებლობა ჩვენც გაგვისინჯავს რა არის და ეხლა უკან დაბრუნება არავის არ უნდა, ეს გასაგებია, მაგრამ ყველას აქვს თავისი არჩევანი და თუ ასარჩევია ვისთან ერთად ვითარდები და ვინ უფრო მეტ გარანტიებს გაძლვს და თუ დამოუკიდებლობას ვერ აღწევს, მაშინ ასარჩევია ვისთან ჯობია მეგობრობა, თანასწორთან, თუ უფროსთან, უფროს ძმასთან თუ თანასწორ ძმასთან. ქართველები და აფხაზები დაახლოებით თანაბარი არიან თავის წარმოდგენებში საკუთარ თავზე. ზუსტად იმხელა წარმოდგენა აქვს ამ პატარა აფხაზებს თავის თავზე, როგორც საქართველოს. რუსეთს რა წარმოდგენაც აქვს თავის თავზე, ის ჩვენ ვერ გვექნება,  გასაგები მიზეზების გამო, რუსეთს აქვს ბირთვული იარაღი, უჭირავს მსოფლიო ტერიტორიის 1/7 და აკონტროლებს კიდვ 1/6-ს, ამიტომ რუსების წარმოდგენები, უბრალოდ აღემატება იმ როლს, რომელიც შეიძლება ქყვეყანას ქონდეს, რუსეთთან და ჩინეთთან საქრთველოს არ ექნება არასოდეს მენტალური ერთობა, პატარა ხალხები უფრო გავუგებთ ერთმანეთს, ჩემი აზრით.

ინტერ:  დიდი მადლობა, ძალიან გადავუხვიეთ ჩვენს თემას, დავუბრუნდეთ თქვენს ბიოგრაფიას, ჩამოხვედით თბილისში და 81 წელია, შემდეგ რა მოხდა?

რესპონ:   ჩამოვედი თბილისში და იმის სემდეგ ვცხოვრობ ამ სახლში. ეს სახლი ვიყიდეთ, ნაწილ-ნაწილ შევაკოწიწეთ რაღაცა, ვმუშაობდი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, მაშინ იყო შრომის წითელი დროშის ორდენოსანი, ამჟამად ჯავახიშვილის სახელობის უნივერსიტეტი, ვასწავლიდი ზუსტად იმას, რასაცა აფხაზეთში: ანტიკურ ლიტერატურას, ბერძნულ ენას, ლათინურ ენას, ვმუშაობდი ბერძნულ-რომაულ ბიბლიოთეკაში, ეს საგამომცემლო საქმე იყო ფაქტობრივად უნივერსიტეტში, გარდა ამისა, ჩვენ მაგ დროს შევქმენით ხმელთაშუა ზღვის კულტურების კვლევის ლაბორატორია, რომელიც გულისხმობდა ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნების კულტურებს, ხანდახან ვიღაცეებს ეშლებოდათ, ეს ხომ არ არის თევზებთან და წყალმცენარეებთან დაკავშიორებულიო, ვინაიდან ჩვენ საქართელო მიგვაჩნდა ხმელთშუა ზღვის ცივილიზაციის ნაწილად, ამიტომ  ჯერ აქ ვმუშაობდი როგორც უმცროსი მეცნიერ თანამშრომელი და მერე  ნელ-ნელა ავიწიე, მაგრამ 83 წელს დაიწყო ჩვენი დაპატიმრებები, იმიტომ, რომ სანამ სოხუმში წავიდოდით, მანამდე მე და ჩემმა მეგობრებმა, მათ შორის ჩემმა უმცროსმა ძმამ და კიდევ ორმა ვახტანგმა, ვახტანგ შონიამ და ვახტანგ ძაბირაძემ, ჩვენ ოთხმა კაცმა, ჩამოვაყალიბეთ საქართველოს რესპუბლიკური პარტია ჩემთან სახლში, 1978 წლის 21 მაისს. 21 მაისი, სხვათშორის ძალიან სერიოზული დღე აღმოჩნდა ისტორიაში, ჩვენ მაშინ ამისთვის ყურადღებაც არ მიგვიქცევია, მაგრამ 21 მაისი არის ღმერთ აპოლონის, ფილოსოფოს პლატონის დაბადების დღე. ყველაფერს, რომ თავი დავანებოთ პოლიტიკაში ყველაზე მნიშვნელოვანი ფიგურა არის, შემდეგ დიდი ადამიანებიდან ანდრეი სახაროვი, ეს შემთხვევით მოხდა, ჩვენ წინა დღეს შევიკრიბეთ, გავაპროტესტეთ გამსახურდიას გამოსვლა ტელავიზიით, როდესაც თქვა, რომ მამა კომუნისტობას ასწავლიდა და მოკლედ ის ცნობილი გამოსვლა, რომელიც მისი დაპატიმრების შემდეგ უშიშროებამ გადაიღო, გაუშვეს „ვრემიაში“ და ჩვენ ეს გავაპროტესტეთ, დავლიეთ და მოვილაპარაკეთ, 9 კაცი ვიყავით, რომ ხვალ ვქმნით პარტიას, ამ 9 კაციდან გამოცხადდა ორი, მართლაც შევქმენით მეორე დღეს, ჩემთან სახლში, ყიფშიძის ქუჩაზე, იქ ვცხოვრობდი მაშინ. იქ შეიქმნა რესპუბლიკური პარტია.

ინტერ:   რატომ რესპუბლიკური?

რესპონ:   საერთოდ შეიქმნა პარტია და პირველსავე დღეს იყო კამათი სახელთან დაკავშირებით. ყველა სახელი თავისუფალი იყო და რასაც გინდა დაარქმევდი, კომუნისტურის გარდა მაშინ პარტია არ იყო საქართელოში. პარტიის სახელის შერჩევის დროს, რამდენიმე ვერსია იყო, მაგრამ ძირითდად განიხილებოდა 2 ვერსია, ამერიკული პარტიბეის კვალობაზე, დემოკრატიული პარტია და რესპუბლიკური პარტია. სხვათაშორის კენჭისყრა იყო, ორით ერთზე მოიგო რესპუბლიკურმა პარტიამ, სახელი ჩემი იდეა იყო, მე ვგულშემატკივრობდი რესპუბლიკურს, ვახტანგ ძაბირაძე გულსემატკივრობდა დემოკრატიულს, საქართველოს დემოკრატიული პარტია არაფერს არ ამბობდა საქართველოს დამოუკიდებლობაზე, რესპუბლიკური აღებული იყო სწორედ იმიტომ, პირველი, რომ ის ამბობდა ამას და მეორე, მე ბავშვობიდან მქონდა ძალიან სერიოზული მიუღებლობა მონარქისტული ტიპის იდეებისადმი და რესპუბლიკურს, რომ ვარქმევდით იმასაც ვგულისხმობდით, რომ თვითონ ეს პარტიაც არ იქნებოდა მონარქისტული, ანუ ლეიბორისტებივით ერთი კაცის და ერთი თავმჯდომარის პარტია ათასი წლის განმავლობაში, ამიტომ ამ პარტიამ 4 თავმჯდომარე უკვე გამიოიცვალა და ეხლა მეხუთეც გამოიცვლება. ამიტომ რესპუბლიკურის ნიშნავდა პირველი დამოუკიდებლობაზე ხაზგასმას,  მეორე იმ სიმპათიის გამოხატვას, რომ ამერიკის შეერთებულ შტატებში, როდესაც რესპუბლიკელები მოდიოდნენ სათავეში, რუსეთთან, საბჭოთა კავშირთან დაპირისპირება ძლიერდებოდა. თორემ ამერიკაში, რომ ჩავედი და ვიცხოვრე, ამერიკის მოქალაქე, რომ ვიყო, რათქმა უნდა დემოკრატიული პარტიის მომხრე ვიქნებოდი ამერიკაში და არა რესპუბლიკურის, იმიტომ, რომ ჩვენი პარტია ჩამოყალიბდა მაინც, როგორც ლიბერალური პარტია და გასაგებია, რომ  დემოკრატებთნ მეტი გვაქვს საერთო, თუმცა ამერიკაში ლიბერალები არიან ორივე პარტიაში, იქაც და იქაც. ერთი სითყვით სახელი შევარჩიეთ. იმ დროს, როცა დავბრუნდი სოხუმიდა, ჩვენ უკვე გართულებული გვქონდა მდგომარეობა უშიშროებასთან, იმიტომ, რომ იატაკქვეშა პარტია ჩავარდა ფაქტობრივად 81 წლიდან. შეიძლება უფრო ადრეც, სოხუმში ვიყავი, როდესაც გავიგეთ, რომ ჩავარდით, მაგრამ ჩვენ მერე როგორც გავიგეთ. ჩავარდით იმიტომ, რომ ჩემმა ძმამ, დავითმა, პარტია გამოსცემდა თავის ორგანოს, ერქვა ”სამრეკვლო”, ეს საბეჭდ მანქანაზე იბეჭდებოდა, ორი ნომერი გამოვუშვით, მესამე ნომერს ვამზადებდით, როდესაც გავიგეთ ჩავარდნის შესახებ. იბეჭდებოდა საბეჭდ მანქანაზე, ძალიან თხელ, პაპიროსის ქაღალდზე ვბეჭდავდით, რომ 6-7 ასლი ყოფილიყო, მე-7 ასლი ფაქტობრივად არ იკითხებოდა, მაგრამ ვინ დარდობდა მაგას. ვბეჭდავდით 1 ინტერვალით, საბეჭდი მანქანა გვქონდა 2. პირველი ნომერი დავბეჭდეთ მე და ჩემმა ცოლმა და სხვათაშორის, როდესაც ამ ამბებს ვყვებით ხოლმე, ირკვევა, რომ ასეთი ოჯახური პარტიული უჯრედები სხვაგანაც არსებობდა. მაგალითად ცნობილია, რომ სოლიდარობის რადიოს მესვეურობდნენ ცოლ-ქმარი რომავშენსკები და მე ბედნიერი ვარ, რომ ორივეს ვიცნობ და კარგი ურთიერთობა მაქვს ძალიან, ეს საამაყო ხალხია, იმიტომ, რომ მათ მოახერხეს და ფაქტობრივად ოკუპირებულ ვარშავაში, სამხედროების მიერ ალყაშემორტყმულ ქალაქში, მათ მოახერხეს რადიო გადაცემები, რაც გაცილებით უფრო დიდი რეზონანსის იყო, ვიდრე ჩვენი ჟურნალი, მაგრამ მთავარი ის იყო, რომ ცოლ-ქმარი ერთად დაიჭირეს. ჩვენ შემთხვევაშიც, ჩემი ცოლის დაჭერასაც აპირებდნენ, ეს „კაგებეში“ ერთ-ერთი თამაშის ელემენტი იყო. ერთი სიტყვით ჩვენ ჩავვარდით იმიტომ, რომ დათომ, ჩემმა ძმამ ჟურნალი მისცა თავის თანაჯგუფელს, რომლის მამამ, პოლიციის უფროსმა უპოვა ეს ჟურნალი და შვილიან-ჟურნალიანად გამოცხადდნენ „კაგებეში“ და იქიდან დაიწყო ეს ამბები.

ინტერ:   ეს ტრადიცია იყო შვილების „კაგებეში“ მიყვანის?

რესპონ:  კი იყო, მაგრამ მარტო იმას არ უქნია ეგეთი რამ, ჩვენმა ახლობლებმაც ჩაიდინეს ბევრი ისეთი რამ, რომ ძალიან სერიოზულად შეცვალეს დამოკიდებულებები და მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტიანობა პატიებას გვასწავლის, მე მაგალითდ ვერ ვისწავლე, ამდენი ხნის ვარ უკვე და კაცს, რომელმაც ითანამშრომლა უშიშროებასთან ჩემგან მალულად, გარეს გარე ბიძაშვილი იყო, მაგრამ მანამდე იმდენდ ახლოს იყო, რომ ჩვენთან იზრდებოდა ფაქტობრივად, მას რომ ვხედავ ხოლმე არ ვესალმები, ამდენი საუკუნე გავიდა უკევ, სხვა ათასწლეულში ვართ, მაგრამ მაინც არა. ერთი სიტყვით 1979-80 წლებში ჩავვარდით, იმის მერე დიდხანს გრძელდებოდა დაკითხვები, გამოძიებები, მაგრამ ქვეყანაში იყო ბრეჟნევი და ასეთ ამბებზე არ უნდოდათ მაინც ხალხის დაჭერა. ბრეჟნევი მოკვდა, მოვიდა ანდროპოვი და იმ წუთას დაგვიჭირეს, მაგრამ ჩვენ, რომ დაგვიჭირეს ამასობაში ანდროპოვი მოკვდა (იცინის), ჩვენ მივდიოდით მაქსიმუმზე, 7 პლიუს 5, ეს არის საქართველოს სისხლის სამართლის 71-ე მუხლი, ანტისაბჭოთა აგიტაცია-პროპაგანდა, ძირის გამოთხრის მიზნით, იმიტომ, რომ იყო უფრო მსუბუქი მუხლი ძირის გამოთხრის გარეშე, მაგრამ ჩვენ ეგრევე მივდიოდით ძირის გამოთხრით, ეს არის ანტისაბჭოთა ლიტერარტურის დმზადება, შენახვა ან გავრცელება, ”კაგებე” იმდენად ვერ ერკვეოდა იურისპრუდენციაში, რომ კანონში, რომ ეწერა შექმნა, შენახვა და გავრცელება, მათ მიაჩნდათ, რომ სამივე ერთად თუ არ დაგიმტკიცეს, ცუდია და რა ენაღვლებოდათ, სასამართლო მათი იყო და რასაც უნდოდათ იმას ამტკიცებდნენ. ამიტომ შექმნაც დაგვიმტკიცეს, შენახვაც და გავრცელებაც ყველას.

ინტერ: რამდენი დაგიჭირეს?

რესპონ: ჩვენ დაგვიჭირეს 5 კაცი, საიდანაც ჩვენ შევძელით და მეხუთე გავმიჯნეთ ჩვენგან, როგორც არაცენტრალური კომიტეტის წევრი და სხვა და შედარებით მსუბუქი სასჯელით წავიდა, იმიტომ, რომ არ გავიდა 71-ე მუხლით. 71-ე მუხლი იყო განსაკუთრებით მძიმე სახელმწიფო დანაშაული, რაც იმას ნიშნავს, რომ იგი პირდაპირ მიდის მესამე კატეგორიაში. პირველი კატეგორია ჩვეულებრივ ზონაში, მეორე-გაძლიერებული, მესამე - განსაკუთრებული და მეოთხე - რეციდივისტების, განსაკუთრებული ნიშნავს განსაკუთრებულ პირობებს, ამ განსაკუთრებული პირობებისგან განსხვავდება ჩველებრივი და ის მეხუთე ჩვეულებრივით წავიდა და საქართველოში დარჩა, ხოლო ჩვენ განსაკუთრებულით და პოლიტიკურ ზონაში, რუსეთში, იმიტომ რომ საბჭოთა კავშირში იყო სულ ოთხი პოლიტიკური ზონა ასეთი ხალხისთვის, სამი პერმში და ერთი დუბრავლაგის, მორდოვეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში. მე და ჩემ ძმას მოგვიწია მორდოვეთი, ხოლო ვახტანგებს მოუწიათ პერმი. ჩვენ მოგვისაჯეს შესაბამისად სამნახევარი, სამი, სამი და 2 წელი. ჩემს ძმას საერთოდ მიუსაჯეს უკანონოდ, იმიტომ, რომ დანაშაულის ჩადენის მომენტისთვის, იგი არ იყო სრულწლოვანი, მაგრამ „კაგებეს“ არ ადარდება ეს და მათ თქვეს, რომ დანაშაული განგრძობითი ხასიათისაა და იგი გრძელდება უსასრულოდ. უნდა გითხრათ, რომ ადვოკატები გვყავდა პროკურორებზე ოდნავ უარესი, ბევრად არა,  ადვოკატი მამაჩემის მეგობარი იყო და რომ, დაგვიჭირეს თვითონ გამოცხადდა და თქვა, რომ მე ვიქნები მათი ადვოკატი. არ მინდა ეხლა ადვოკატზე საუბარი და არც სახელს და გვარს დავასახელებ, თორემ ისე, იმ პროცესზე ყველაზე ცუდი კაცი იყო ჩემი ადვოკატი, რომელიც გულწრფელად არ იყო ჩვენსკენ, დანარცენები ჩვენსკენ იყვნენ. სასამართლო იყო ძალიან კომიკური იმ თვალსაზრისით, რომ ყველა იყო ჩვენსკენ, მოსამართლე, მსაჯულები, პროკურორი, პროკურორის თანაშემწე. პროკურორს ხმა აუკანკალდა, მოსამართლეს, რომელსაც ყველა დახვრეტა აქვს გამოტანილი საქართველოში რაც კი ყოფილა, ცნობილი დამხვრეტი მოსამართლე იყო, დახვრეტდა კაცს, მერე ერთი თვე სვავდა და საშინელი კაცი იყო. ჩვენ შემთხვევაში, იმასაც კი არ მოეწონა და მაინც პატრიოტები იყვნენ, მიუხედავად  იმისა, რომ კომუნისტები იყვნენ, რომ მოვბრუნდით სასამართლოდან და თვითონ კაგებეს იზოლატორში, კაგებეს იზოლატორის უფროსიც ტიროდა და პოლკოვნიკები და მაიორებიც. ითვლება, რომ რუსეთის ინტერესებში იყო ჩვენი დაჭერა. ერთადერთი ხალხი, ვინც არ გვგულშემატკივრობდა ჩვენ, ალბათ იყო კაგებეს ოპერატიული სამსახური. იმიტომ, რომ სამძებრო სამსახური და შემდეგ და შემდეგ, ესენი და სადაც ვიყავით, იქ ხომ ვხედავდით, რომ არ იყო გულთბილი გარემო, მაგრამ გასაგებია, ასეთი მუხლი იყო და ამ მუხლით, იმ სამართლითაც რაც მაშინ იყო ჩვენ გვეკუთვნოდა, მეტიც შიძლებოდა, უბრალოდ გარდაიცვალა ანდროპოვი და ამიტომ ცოტა მოგვიწია, მაგრამ ჩვენ, რომ ჩავედით გაირკვა, რომ ეს მთელ საბჭოთა კავშირში ესე იყო. ეს მუხლები, რომელიც ჩვენ მოგვცეს მაშინ, მისცეს უკვე უკრაინაში, სადაც ცნობილი კაკებეს უფროსი იყო, გვარად მუხა, რომელიც ყველას აპატიმრებდა. მე მოვიხადე 3 წელი სრულად, ვიღაცეები თვლიდნენ, რომ ძმასთნ ერთად იჯდა და ეს კაკებემ კაგი საქმე გაუკეთაო, მაგრამ მინდა ყველას ვუთხრა, რომ არ იოცნებონ ძმასთნ ერთად ჩაჯდომაზე (იცინის), ყველას ჯობია მარტო იჯდე. ძმასთან რომ ზიხარ მისი სანერვიულოც გემატება. ჩემი ძმა, რომ გათავისუფლდა, იმას ნაკლები ჰქონდა, თან 6 ტვით ადრე დააპატიმრეს იმ იმედით, რომ ჩვენ დაგვასახელებდა, მაგრამ როა დაგვასახელა ჩვენ, ყველა მაინც დაგვიჭირეს. როგორც კი გათავისუფლდა, მეორე დღესვე შიზოში ჩავჯექი, როგორც თვისუფალი კაცი და გამოვხატე, რომ მეც არ მომწონს აქაურობა. მანამდე თავს ვიკავებდი, იმიტომ, რომ ეს უპატრონოდ არ დამეტოვებინა, ჩემი ძმა აშკარად იმსახურებდა დამატებას, იმიტომ, რომ გამომწვევად იქცეოდა, ახალგაზრდა იყო და ვერ ეგუებოდა. ძალიან ძნელია ციხესთნ შეგუება. მე ცოტა სხვანაირი ხასიათი აღმომაცნდა, ყველგან შესანიშნავად ვგრძნობდი თავს, მათ შორის ციხეშიც. ეს გამომყვა ეხლაც. უცხოეთში მაგალითდ სხვადასხვა პირობებში რამდენჯერ აღმოვჩენილვარ, ხან თვითმფრინავი არ გაფრინდება, ხან სასტუმროს არ მოგცემენ, ხან რა და ხან რა და ბევრისთვის ეს ტრაგედიაა, არც იციან რა უნდა ქნან. მე შესანიშნავად ვარ ამ დროსაც. (იცინის). ასევე არა მაქვს პრობლემა ჩემს სტუდენტებთან, იმდენი რამე ვნახე, რომ როცა არაფერი არ იციან , არ ვნერვიულობ, არ ვღელაც და არ ვყვირი. სხვათაშორის, იქ გაირკვა, რომ თუ არ გაქვს იუმორის გრძნობა და თუ არ გაიგე, რომ სწორად ხარ დაპატიმრებული, გადაგვარდები თუნდაც 6 თვეში, ხოლო თუ გესმის, რომ სწორად ხარ დაპატიმრებული, თუ მორალში, საკუთარ თავში გესმის რისთვის ისჯები, ზოგადად ცხოვრებაში იმდენი შეგშლია. ადამიანს ღუპავს გარე სამყაროსთან კავშირის გაწყვეტა, ესაა ყველაზე მთავარი პატიმრის ცხოვრებაში. ეს კონტაქტი არ წყდება, როცა სწორად ხვდები, რომ რისთვის ზიხარ, რა დაგიშავებია, შეიძლება იჯდე 15 წელი, არაფერი არ მოგივა, იმიტომ, რომ ჩვეულებრივ ითვლება, რომ 5 წელი არის ზღვარი, რომლის მერეც სულიერი გადაგვარება იწყება. ეს გამონაკლისებია კანონის მიხედვით. გამონაკლისები არსებობს და ციხესაც აქვს ეს. მე მინახავს ხალხი, რომელიც იჯდა 7 წელი, 10 წელი, მაგრამ ინარჩუნებდა ადამიანობას და ინარჩუნებდა კავშირს გარემოსთან.

ინტერ:  როგორ უნდა შეინარჩუნო, რა მექანიზმი არსებობს ამისთვის?

რესპონ: პირველი მექანიზმი ეს არის ოჯახი, კარგია თუ ოჯახი გაყავს, არც დედ-მამა და არ შვილი, დედ-მამა შენ არც გიცნობს, დედ-მამასთვის შენ ის ხარ ვინც ხარ, თუ გინდა ათასი კაცი მოკალი. ცოლი გჭირდება ძალიან. მე მსმის ჩემი ძმა რაზე ნერვიულობდა განსაკუთრებულად, მე ნაკლები მქონდა ამ მხრივ სანერვიულო. მეორეს მხრივ ეჭვიანობა ცოლია თუ შეყვარებული მაინც ერთია, შეყვარებულზე შეიძლება მეტი იყოს ცოტა. ცოლი ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ჩემს ცოლზე მინდა გითხრათ, რომ მოხსნა ყველანაირი რეკორდი. მე არვიცი არის თუ არა სადმე დაფიქსირებული ესეთი რეკორდი. მე, წელიწადში 3-ჯერ მქონდა მეუღლესთნ შეხვედრის შანსი, მათგან მხოლოდ ერთი შეხვედრა იყო ე.წ. ხანგრძლივი, 1, 2, ან 3 დღე. 3 დღე ჩმთვის არასოდეს არ მოუციათ. ერთხელ მომცეს 1 დღე, ერთხელ 2 დღე. გარდა ამისა, წელიწადში კიდევ 2-ჯერ არის 2 საათიანი შეხვედრის შანსი, დამსწრეებით, საუბარი რუსულენოვანი და შუაში მინით გაყოფილი და ტელეფონით საუბარი ერთმანეთთან. მანძილი იქით-აქეთ, რომ ვიანგარიშოთ, დაახლოებით 9 ათასი კილომეტრია. ამ მანძილზე კიარა, მოსკოვიდან არ ჩამოსულა არასოდეს არავინ ამ 2 საათიან შეხვედრაზე. არავინ არ დადიოდა, თუ ჩაოდიოდნენ, მხოლოდ წელიწადში ერთხელ პირად შეხვედრაზე, ოთახში ჩაგკეტავენ და იქ ხართ, დამსწრეები არ გყავს, მაგრამ კამერებით არის სავსე ალბათ. მე არ მადარდება ეგ კამერები, როცა იგივეს ამბობ რასაც ფიქრობ მაშინაც და სახლშიც, რა აზრი აქვს კამერებს.  იმის თქმა მინდა, რომ ჩმმა ცოლმა არცერთი შეხვედრა არ გააცდინა, რითიც ააღელვა მთელი ზონა და გამოიწვია სხვისი ცოლების ანალოგიური აქტი და აწია ბედნიერების ხარისხი. ზონაში თუ რამეს გააკრავენ ოდისმე, მაშნ ისიც უნდა გააკრან, რომ პირველად ძმებმა ბერძენიშვილებმა და ... ლაშქარაშვილმა დაწერეს წერილები ეროვნულ ენაზე, რამაც აიძულე ცენზორი განიჩენკო შეეწყვიტა მათი მიმოწერა თვეების განმავლობაში, წარმოიდგინეთ ჩემიანებისთვის რა იყო, რომ წერილი არ მოდის თვეების განმავლობაში, მაგრამ მერე, როდესაც აშშ-ს პრეზიდენტი ჩაერია  ამ საქმეში და მერე, როდესაც რეიგანმა ენა მოიტეხა ძმები ბერძენიშვილების დასახელებაზე, ჩვენ დავიმსახურეთ ის, რომ დავწერეთ წერილები ნაციონალურ ენაზე და ამის მერე, დაიწერა წერილები სომხურ, ლიტვურ ენებზე. ყოველთვის ითვლებოდა, რომ ლიტველები არიან ყველაზე ნაციონალისტები და ჩვენ, ქართველებმა დავუმტკიცეთ რა არის ნაციონალიზმი მოქმედებაში. მე იმის თქმა მინდა, რომ ციხე აღმოჩნდა საინტერესო ადგილი იმ თვალსაზრისით, რომ საომარი იყო, საბრძოლველი იყო, გასაკეთებელი იყო ბევრი რაღაც და რაღაცეებს ვაღწევდით. წერილების მიმოწერას მივაღწიეთ და თვეში ვწერდი 2 წერილს, მეტის უფლება არ მქონდა. არ მქონდა უფლება მიმეწერა წერილი გარდა ოჯახის წევრებისა. ეს იყო დედა, მამა, ძმა, ცოლი და შვილი. ეს იყო სულ, მეტი არა. მე ვწერდი ერთ წერილს, რომლეშიც ჩადებული იყო სხვა წერილები. იქაური ცენზურა ამას ატარებდა, მაგრამ ეს წერილები მოდიოდა თბილისში, ითარგმნებოდა, იგზავნებოდა ზონაში, ამას კითხულობდა ცენზორი, რომელიც აძლევდა ან არა თანხმობას და ამის მერე ნაწილობრივ ან რაღცნაირად აღწევდა ადრესატთან. ძალიან დაგვიანებული იყო, მაგრამ კავშირი მაინც შედგა მიმოწერით. მე ვწერდი იქ 30-40 გვერდიან წერილებს, სხვა საქმე მაინც არ მქონდა. საქმე იყო, ძალინ მარტივ ხელთათმანებს ვკერავდით და ამ კერვაში აღმოვჩნდი მაგარი და სადღც 8-ზე რომ, დავიწყებდით, 12-ზე ვამთავრებდით, მერე მთელი დღე თავისუფალი მქონდა და ვწერდი წერილებს, ვწერდი სტატიებს, დავწერე ლათინური ენის სახელმძღვანელო, რომელიც მერე გამოვეცი, ლეციებს ვუკითხავდით ერთმანეთს დაბოლოს წიგნიც კი დავწერე ამაზე, რა ხალხიც იქ იყო და ვინც კითხულობს ყველას მოსწონს და ყველას უნდა ციხეში ჩაჯდომა, იმიტომ, რომ არაფერი ცუდი იქ არ წერია, წერია მხოლოდ რა კარგი ხალხი იყო, რა კარგი ვითრება იყო. მე აღვწერე ციხის ყველაზე კარგი, ერთი პროცენტი, 99% ისეთი საშინელებაა, მაგრამ მაინც უნდა ვთქვა, რომ განსაკუთრებული ადგილი იყო, სადაც იყო 4 ტიპის დამნაშავე: ერთი იყო დემოკრატები და რესპუბლიკელები, ჩემნაირები ანტისაბჭოთა პროპაგანდა-აგიტაცია, მთელი საბჭოთ კავშირიდან. განსაკუთრებით ქრისტიანი ნაწილი, მუსლიმანები დისიდენტები არ იყვნენ, შეიძლება სადმე რაიმე ნაციონალისტური გამოხტომები ქჰონდათ, მაგრამ საბჭოთში არ ჯდებოდა და სხვანაირად უვლიდნენ. თუ ვინმე იყო მაგ მხარიდან, იყო სამხედრო ხაზით, ავღანეთიდან ჩაბარდა ტყვედ, მერე იმათ გადასცეს ამერიკელებს და ა.შ. მეორე ტიპი იყვნენ სამხედრო დამნაშავეები, ანუ ისინი ვინც მეორე მსოფლიო ომის დროს ჩაიცვეს პოლიტსაის ფორმა, მოხუცები ძირითადად, რომლებიც აუტანელი, ცუდი ხალხი უნდა ყოფილიყვნენ, მაგრამ არ იყვნენ, იმიტომ, რომ ჯერ ერთი მოხუცები იყვნენ და ბევრი მათგანი იყო უდანაშაულო, იმ თვალსაზრისით, რომ მაგალითად იბრძოდნენ ლიტვის, ლატვიისა და ესტონეთის არმიებში საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ, დამოუკიდებელ ყვეყანას იცავდნენ და ამათ უთხრეს, რომ სამშობლოს მოღალატეები ხართ და სამხედრო დამნაშავეებიო. რამდენიმე პოლიტსაი იყო რათქმა უნდა, მაგრამ ძალიან მძიმე დანაშაული ვისაც ჰქონდა, ყველა დახვრიტეს თავის დროზე. ესენი იყვნენ პიონერების ნაპოვნი, გვიან. მაგალითდ ერთი იყო საბჭოთ კავშირის სოციალისტური შრომის გმირი, იგი ჩაძვრა მაღროში, რომ არ ეპოვათ. როცა ეს გმირობა მიანიჭს, გამოიძახეს მოსკოვში, რომ ბრეჟნევს პირადად გადაეცა ეს და ეკრანზე გამოჩნდა. ვერხოვინი იყო გვარად და ყოფილი ვერხოვინსკი ყოფილა თურმე, დიდად ვერ გადაუკეთბია გვარი ამასაც და იცნეს პიონერებმა.  ასევე იყვნენ სამშობლოს მოღალატეები, ჯაშუშები. ეს ჯაშუშური შემადგენლობა, იყო ერთი საბჭოთა რაკეტა და ამათ გაყიდა მთლი ეს რაკეტა, ზოგმა ნახაზი, ზოგმა ეს ელექტრონიკა და ზოგმა კიდევ რა. ძირითადა ამაზე იჯდნენ ჩვენთნ. ერთი-ორი ჯაშუშუც იყო, ერთი საერთოდ იდეური ჯაშუში იყო და ერთი-ორი ტერორისტიც გვყავდა. მაგრამ ერთი ნამდვილი ტერორისტი იყო და მეორე არ იყო ნამდვილი. ცოლი მოიყვანა და ამ ცოლის მამა იყო კრაიკომის უფროსი, ეს გოგო გაიპარა. იმან ჩათვალა, რომ ეს ასე არ იყო საჭირო და ეს შვილი წაართვა. მაშინ ამან სამხედრო ფორმით გაიარა ... წინ და იქით ისროლა. არავის არ მოხვედრია, მაგრამ ჩათვალეს, რომ კრაიკომს ესროლა და ტერორისტად მიიჩნიეს. ცოლიც არ დარჩა. ჩვენთნ ზონაში მოდიოდა წერილები, რომ შვილო ჩვენ შენზე უარს ვამბობ, კაკებეს თანამშრომლებისაგან. ასევე ყველა ცოლი გაყარეს, ცოლის გაყრა იყო კაკებეს საყვარელი თანამშრომელი. ამაზე მუშაობდა ჩვენი კაკებეც, მე რომ ვეცოდებოდი და ცრემლები, რომ ყარეს როცა დამიჭირეს.  მათ ჩემს ცოლს რატომღაც დაუბრუნეს ბლოკნოტი, ამ ბლოკნოტში შემოხაზული იყო ერთი მოსკოვური ნომერი, იმისთვის, რომ ჩემს ცოლს დაერეკა, რას არ დარეკავდა ისიც და როგორც მან თქვა, ისეთმა „ბანძმა“ ხმამ უპასუხა. რომ ჩამოვიდა ჩემი ცოლი, არ მელაპარაკებოდა, მაგრამ არ დაინგრა ჩვენი ოჯახი.  ტელეგრამები მოდიოდა მერე, სიტყვა ტელეგრამა ნიშნავდა ტელეგრამას ცოლისგან აუცილებლად, ასეთი შინაარსით, რომ მე წავედი სხვა ადამიანთან, მაპატიე. მერე როგორც გაირკვა , ყველა იწერებოდა კაკებეში. მერე ზოგი ცოლი ისევ დაუბრუნდა ქმარს, ზოგმა კაცმა ისარგებლა და მაშინვე ახალი ცოლი გაიჩინა.

ინტერ:  იყო იქ ამის საშუალება?

რესპონ:  ზონაში ცოლის მოყვანა შეიძლება, ოღონდ კანონებით. თუმცა ჩვენთან 2 შემთხვევა იყო, მაგრამ ჩვენნაირებისთვის 1 შემთხვევა იყო. ჩვენ სხვადასხვა რეჟმებში ვიჯექით, დემოკრატები ვისხედით ერთ რეჟმში, ყველა დანარჩენი მეორეში. ყველა დანარჩენებისთვის დღესასწაულებზე იყო თეთრი პური და ა.შ. ჩვენთვის არაფერი არ იყო.  9 მაისს, საბჭოთა სამხედრო დამნაშავეები,ფაშისტებთან ერთად, რომ გვებრძოდნენ, იღებდნენ თეთრ პურს და ჩვენ არა. ჩვენ, რომლებიც ვგულშემატკივრებით ფაშისტებთნ ბრძოლას, არ ვიღებდით თეთრ პურს, 9 მაისსაც კი. მიმოწერისა და შეხვედრების რეჟიმიც განსხვავებული იყო ჩვენთვის, მიუხედავად იმისა, რომ ვითომ ერთი ტიპის ზონა იყო.

ინტერ:  ეს დემოკრატიული ერქვა ოფიციალურად?

რესპონ: არა, დემოკრატებს დაცინვით გვეძახდნენ, თვითონ ტერმინი ცვენი არის 70-ანელები, იმიტომ, რომ რუსეთის ფედერაციის სისხლის სამართლის კოდექსით, ეს იყო 70-ე მუხლი. არ იყო დიდი ზონა, ტერიტორიულად დაახლოებით ერთი სტადიონის ხელა თუ იყო.  ორი საცხოვრებელი ბარაკი იდგა, ცალკე იდგა პირსაბანი და ტუალეტი და ცალკე იყო სამუშაო ბარაკი და სასჯელის მოსახდელი ბარაკი, ეს კიდე გაყოფილი იყო. ციხე ციხეში იყო. თუ რამეს დააშავებდი ისეთს, მოხვდებოდი შიზოში, თუკი უფრო დააშავებდი ..... თუ კიდე დააშავებდი ამის მერე, მერე იქვე იყო სასამართლო და ა.შ. მე ვცდილობდი, რომ დათო არ მოხვედროდა აქ, იმიტომ, რომ მას ჰქონდა ამის შანსი, თან კაკებე მასზე ძალიან ნაწყენი იყო, 6 თვის განმავლობაში ერთი ჩვენებაც არ მისცა. გჟდებოდნენ. მერე ჩვენი ცეკისტები, რომ ალაპარაკდნენ, ერთი-ორჯერ მქონდა კონტაქტი მათთან და მეუბნებოდნენ, რომ შენზე ვგიჟდებოდითო, შენი ძმა... [ხმაურია]. ეს მე მაგონებს, იმას, რომ ჩვენს ოპოზიციას ეხლა დავით უსუფაშვილი, რომ მოსწონს და თინა არა.(იცინის). ჩვენ მაშინ მოვილაპარაკეთ და მივეცით ჩვენება, ავიღეთ დანაშაული ჩვენს თავზე. მხოლოდ დათოს არ ჰქონდა მიცემული ჩვენება და მან ვერ მისცა თავს უფლება, რომ სანამ ჩვენ არ ვაღიარებდით, მას მიეცა ჩვენება და ეღიარებინა. მერე, როდესაც ჩვენმივეცით და ვაღიარეთ, მანაც მისცა ჩვენება. სხვათაშორის, მერე ჩვენი აღიარებითი ჩვენება, რომელიც არის დაცული ყველანაირი კანონით, ჩვენ შემთხვევაში ასლან აბაშიძემ იყიდა და გამოაქვეყნა. ეხლაც წელიწადში ერთხელ მიქვეყნებენ ხოლმე ჩემს ჩვენებას, როგორც სამარცხვინო რამეს, მაგრამ მე მაგაზე აბსოლიტურად არ ვღელავ, იმიტომ, რომ ეს იყო ჩვეულებრივი რამე და იმჩვენებაში ყველაფერს ჩემს თავზე ვიღებ, მაგრამ ჟურნალისტურის რაღც ნაწილი ცდილობს, რომ ეს მიაწოდოს რაღც ჩამშვების ტექსტი. სხვათაშორის ჩვენ არ ვიყავით ერთადერთი, ვისაც დაბრალდა კაკებესთან თანამშრომლობა და ვინც არ ჩაჯდა, ისინი არიან გმირები. ძალიან უცნაური იყო ზვიადისტების დამოკიდებულება, ზვიადი, რომელმაც მოახერხა და ერთი დღე არ მჯდარა ზონაში, პირდაპირ წავიდა გადასახლებაში და იქ მუშაობდა, ალბათ კარგი ისიც არ იყო, მაგრამ ყოველშემთხვევაში ზონასთან შედარება არ არის, ბიბლიოთეკის გამგედ  და ეს იყო მისი სასჯელი. ზვიადისტები ამბობდნენ, რომ ის იყო წმინდანი და ჩვენ ვიყავით უწმინდურები, იმიტომ, რომ კაკებეშნიკებთან შევეკარით და ვითომ ჩავჯექით, იმისთვის, რომ მომავალში ეს გამოგვეყენებინა, მაგრამ მომავალში არავის არ გამოადგა ეს მსოფლიოში, არც ჩეხეთში, არც საქართველოში. საზოგადოებას არ უყვარს დისიდენტები, იმიტომ, რომ დისიდენტი არის ცოცხალი საყვედური. მე საერთოდ სადაც კი გამოვჩნდებოდი, ეს ჩემმა მეგობარმა დააფიქსირა, რომ ყველა იწყებდა იმის, მოყოლას რა დაუმორჩილებელი იყო და როგორ ებრძოდა კომკავშირს და ჯარში რა მაგარი ტანჯვა აქვს გამოვლილი. ასე იქცეოდა მაგალითდ სააკაშვილი, რომელმაც მითხრა, რომ შენი ბიოგრაფია მქონოდა,  რას ვიზავდიო და ყვებოდა როგორ ებრძოდა საბჭოთა კავშირს იმით, რომ უსმენდა ბუბა კიკაბიძის სიმღერებს, რომელიც თითქოს იყო აკრძალული. ეხლა ყვება, რომ კრის დე ბურგის სიმღერებისთვის კაკებესთან ჰქონდა კონფლიქტი და თურმე კაკებე დასდევდა ყველას, ვინც კრის დე ბურგს მოუსმენდა. ე.წ. პატრიოტების თაობას ატყუებდა და ადვილად ტყუვდებოდა ხალხი. სხვათაშორის, როდესაც ჩვენ ვთქვით ჩვენი პრეტენზია ზვიადზე, როგორც ჩამჯდარმა დისიდენტებმა, იმ წუთას გვითხრეს, რომ თქვენ ქურდული მენტალიტეტი გაქვთ და იმიტომ ლაპარაკობთო. ვერ გაგვიგეს. მე არ მიმაჩნია დასაშვებად ის დონე, რომელსაც ზვიადმა მიაღწია უშიშროებასთნ  და დასაშვებად მიმაჩნია ის დონე, რომელიც მერაბ კოსტავამ გააკეთა. ....[ხმაურია]. მაგრამ ვინაიდან ის არ იყო საიმედო კაცი, ზვიადივით კიარ გაუშვეს, პირიქით, დაუმატეს და დაუმატეს. ....{ხმაურია}. კვება, რაც სერიოზულად განსაზღვრავს ყოფას, 1929 წლიდან, რომ დადგინდა, რომ ხუთშაბათ დილით იქნება ცერცვის სუპი, ასე იყო და იყო.  დილით, ცერცვის სუპს ვერ შეჭამს ვერავინ, ვისაც კუჭი აქვს და ვერც ვერავინ ვერ ჭამდა, ჟორა ხომიზურის გარდა, ყველას მაგივრად ჭამდა ამას,იმიტომ, რომ ბევრი იყო  და ალბათ გემრიელიც კი იყო შედარებით. პარასკევს უნდა ყოფილიყო „უხა“, კვირას უნდა ყოფილიყო მოხარშული კარტოფილი. ხორცი, როგორც ასეთი, თვალით არ მინახავს 3 წლის განმავლობაში. იმ ცხიმს, რომელსაც იქ იყენებდნენ, ჩემს წიგნში არ დამიწერია, მაგრამ 11 კბილი ადგილზე დავკარგე და ყველა დანარცენი გამოსვლისთნავე. ეხლა ეს გათანაბრებულია ტანჯვასთან, ასე, რომ ჩვენ გავიარეთ ტანჯვა. ერთის მხრივ ეს იყო ასეთი ტანჯვა, არ გვაჭმევდნენ, მშივრები ვიყავით. მეორე ეს იყო კლიმატი, რომლის პირობებში ყველა დაავადდა. ყველამ გამოვიტანეთ იქიდან რაღაცეები, მაგრამ უნდა გითხრათ, რომ კარგ პატიმრებს, რომლებიც ციხეში კარგად არიან, ციხეში თუ შეგიძლია იმღერო, ეს ერთ-ერთი ნიშანია, ან სხვა სულიერი რამე, ამას ქვია კაი პატიმარი, მაშინ ამას ჰქვია ე.წ. კაი პატიმარი. კაი პატიმრები, როგორც წესი დიდხანს ცხოვრებენ, მიუხედავად იმისა, რომ დაავადება გამოაქვთ იქიდან. ყოფილა ხალხი 100 წელი და მეტი, რომ უცხოვრიათ, იმიტომ, რომ ასეთი ადამიანი მორალურად მტკიცდება. თუ მორალურად გატყდა ადამიანი, იქვე გადაგვარდება ან მალე მოკვდება, თუ დიდხანს იცოცხლა უნდა გესმოდეთ, რომ რაღაცნაირად იმან იპოვა საკუთარ თავთან ჰარმონია. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ადამიანი დიდხანს ცოცოხლობს, იმიტომ, რომ მისი მორალი აძლევს საშუალებას. ეს ან არის, ასე ვთქვათ, პირწმინდად თავის თავთან მოლაპარაკებული, გადაგვარებული რაღაცნაირად. ყველა დანარჩენი არიან ადამიანები, რომლთც იცოდნენ, რომ ტანჯვა, რომელიც მათ შეხვდათ არა იმ კანონებით, არამედ  ზოგადად, რომ მათ დაიმსახეურეს ეს. 1085 დღე ვიჯექი მე, ყველადღის ყველა საათი და წუთი მახსოვს, დანარჩენი ცხოვრების არაფერი არ მახსოვს ბუნებრივია, მაგრამ ზონაში არ გამოგეპარება არაფერი. გამარჯობას, რომ მეტყვის უცხოელი, ხოიცი მე ვიჯექი მეთქი, მეორე სიტყვა ეგარი ჩემი. ჩემს ცხოვრებაში ასეთი მნიშვნელოვანი არ ყოფილა არაფერი, ასეთი გავლენა ჩემზე არაფერს არ მოუხდენია. შეიძლება 100 წელი არ წამომცდეს, რომ აკაკი შანიძე და უჩიშვილი მასწავლიდა, თუმცა არ არის ცუდი ამბავი სატრაბახოდ, მაგრამ ციხეში, რომ ვიჯექი ეს წამომცდება აუცილებლად. ეს ჩემდა უნებურად მოხდება რათქმაუნდა, ხანდახან წამომცდება ხოლმე ისეთ გარემოში სადაც სწორი არ არის. მაგალითდ აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტში, ლაპარაკი იმაზე, რომ პატიმარი იყავი პოლიტიკური მოტივით და სახელმწიფოს ებრძოდი, თუნდაც ეს სახელმწიფო ეხლა არ არსებობდეს, ყოველთვის აშფოთებს ადამიანებს, იმიტომ, რომ სხვანაირი ტიპია კრიმინალი და რათქმა უნდა არის ჩვენში კრიმინალისეული.[ხმაურია] მაგალითად დღემდე ვერ შევიყვარე პოლიციელი ისე როგორც, უნდა უყვარდეს ადამიანს, თუნდაც ეს კარგი პოლიცია იყოს. რომ დავინახავ პოლიციელის ფორმას, ქართველი იყქნება, ინგლისელი თუ ა.შ. მე მაქვს სულ სხვა...[ხმაურია] გასაგები ამბავია. რათქმა უნდა ეს ელემენტები არის. კიდევ კარგი, რომ მამაჩემი მოსამართლე იყო და არა პროკურორი, იმიტომ, რომ იმასთანაც შეიძლებოდა გამჩენოდა რაღც პრეტენზიები. ასე, რომ რათქმა უნდა უკვალოდ არაფერი არ გადის,  ჩვენს ცხოვრებაზეც ამან მოახდინა გავლენა, მაგრამ პირადა მე, რეპრესიებმა მომცეს ერთი რამ, რომ მე ვცდილობ არ ვიყო იმ როლში, რა როლშიც ჩემი მარეპრესირებლები იყვნენ, რომ მე არ ვიყო არავის პროკურორი, არავის ზედამხედველი და ა.შ. რამაც გამოიწვია ის, რომ როგორც ლექტორი, გამომცდელი, ვიყავი და ვარ რბილი, ბევრად უფრო ვიდრე საჭიროა, ამიტომ ძალიან ბევრი უმაღლესი სასწავლებელი, თანამედროვე მეთოდებს, რომ მიმართავს, ჩმთან ყოველთვის იციან, რომ მე გამოცდაზე არ უნდა შემიშვან, მე ვწერ საკითხებს, შედის და იქ ადგიან თავზე. დღეს არ ვესწრები გამოცდებს, გასაგები ამბავია, რომ ბავშვებისკენ ვიქნები და ეს გამოიწვია ....[ხმაურია] კარგად მახსოვს, პატიმრობამდე რა დაუნდობელი გამსწორებელი ვიყავი. იყო ასეთი შემთხვევა, რომ ციხიდან გამოსული ნელ-ნელა კარგი ვხდებოდი, მაგრამ რეციდივები მაინც მქონდა და ერთხელ 2 დავუწერე ერთს, რომელმაც მართლა არაფერი არ იცოდა, თან უზრდელი იყო. მერე კომპიუტერულ ფირმაში მუშაობდა და შემოგვივარდა მხედრიონელის სახით ეს ავტომატით და მე, რომ დამინახა ეგრევე დახვრეტა დამიპირა, მაგრამ 2 თანამშრომელი ქალი მაყვდა ზვიადისტი, როდესაც ამბობენ სიტყვა ზვიადის, ორი კონოტაცია მიჩნდება, ერთი ესაა რაღაცნაირ ასაკში ქალი მოკლე თმებით, მე ტუ მომეწონა ქალი, ის აუცილებლად ზვიადისტი აღმოჩნდება (იცინის), მეორე სულ მახსენდება ნანა და მადონა, ეს ისეთი ზვიადისტი ქალები იყვნენ, მეგობრები, რომ ავტომატიან კაცს გადაეფარნენ ჩემს დასაცავად, თუმცა კი სულ კამათი გვქონდა ზვიადის გამო, მხედრიონი ორივეს არ მოგვწონდა და ასე გადაეფარნენ ჩემს დასაცავად, ის კაცი ამ 2 ქალს ხომ ვერ დახვრეტდა ჩემს გამო. სხვათაშორის მოადგილეობას, რომ მთავაზობდნენ 2-იანის დაწერაზე, 5 წერს თავჯდომარე, 4 და 2 უნდა მოადგილე, სანამ ხუთობითი სისტემა ჰქონდათ, მერე 10 ბალიანი, რომ გახდა იგივე იყო, 10 თავჯდომარე წერდას და ა.შ. ვყოფილვარ იმის მერე მოადგილე, მაგრამ 6-ის ქვემოთ, 2 აღარ ვწერდი, აღარ მიტაცებდა.  ... მასწავლა კიდე, რომ ახლა უკვე იშვიათია ეგ და თან მე ისეთ უმაღლესებში ვასწავლი, რომ მაგას არ დავინახა ახლა, ადრე, რომ დავინახავდი სტუდენტს გახეული ეცვა ან რაღაც, გული ისე მიკვდებოდა, რომ არაფერს არ ვეკითხებოდი. ჩემს სტუდენტს, რომელსაც ჩემთან 3 აქვს მიღებული, ეგეთს ვერ ნახავთ ვერსად, ეგეთი ვინმე არ დაბადებულა. 4 იყო მაქსიმალური სასჯელი, ძირითადად 5 -ებს ვწერდი. ახლა, როცა ქულების სიტემაა, რათქმა უნდა ვითარება გამოიცვალა. აგერ ახლახანს ჩავატარე ზეპირი გამოცდები და ყველაფერი ვქენით, მათ შორის ხალხი გავუშვით სექტემბერში, რომ ჩააბარონ და სხვა. რომ მოვა კაცი და არაფერი არა აქვს წაკითხული, გავუშვებ იმას აბა რა იქნება, მაგრამ ციხემ გარკვეული სირბილე მომცა, რომელიც არა მაქვს ხასიათში. გამოკვლევებმა აჩვენეს, რომ საკმაოდ რიგიდული ვარ, ანუ ხისტი შინაგანად. ფსიქოლოგი მეგობრები მყავდა და ტესტი და შეკითხვა არ არის, რომ ჩემზე გამოცდილი არ ჰქონდეთ, 500 შეკითხვიანიდან დაწყებული 1000-ნით გაგრძელებული საქართველოსა და ამერიკაში. ბევრი გამოკითხვა ჩამიტარეს და დაახლოებით ვიცი რა ტიპი ვარ, მთლად ისეთი არა მე, რომ მინდოდა ვყოფილიყავი.

ინტერ:  და როგორი გინდოდათ, რომ ყოფილიყავით?

რესპონ:  რბილი კაცი მინდოდა, რომ ვყოფილიყავი. ვითომ ვარ, მაგრამ სინამდვილეში არა. სხვათაშორის, გარე ბიძაშვილს, რომ ვერ ვაპატიე და არ ველაპარაკები ეგ ერთ-ერთი ნიშანია და კიდევ მყავს მეორე, რომელსაც ვითომ ვაპატიე, აქაც კი მოდის ხოლმე, მაგრამ ჩემი ცოლის გარდა არავინ არ ელაპარაკება (იცინის).

ინტერ:  ეს ყვავილებიც თქვენ მხარეზე გადაიყვანეთ?

რესპონ: ეს ყვავილები ჩემი ცოლის ნამუშევარია, დილიდან ბაღშია ხოლმე. სხვათაშორის, ციხეში იყო ერთი კაცი, გვარად ბიბისი, რომელიც დიდხან იბრძოდა, რომ მოეპოვებინა უფლება  მოეყვანა ყვავილები პატარა ტერიტორიაზე. რომ შევედი და ყვავილი დავინახე, ვიფიქრე, რომ ეს ზონა არ არის. ეს ბიბისი, ტავისი გემოვნებით, როდესაც ჩათვლიდა, რომ მე კარგი კაცი ვარ, ამ ყვავილს მოგვიჭრიდა და ხანგრძლივ შეხვედრაზე, რომ ვიყავით ცოლთან, გვატანდა. არასოდეს არ შეგვატანინეს იქ, ბიბისის კი ვეუბნებდით, რომ შევიტანეთ, მაგრამ გვართმევდნენ. ჩემი ცოლი კი კვდებოდა სიცილით, რად მინდა ყვავილიო (იცინის). ახლაც კი, ესეთი ყვავილების მოყვარული ქალია, მოჭრილი ყვავილი არაფრად არ მიაჩნია.

ინტერ:  სად შეხვდით ბატონო ლევან თქვენს მეურლეს, როგორ შეხვდით?

რესპონ: ჩემს ცოლს მე შევხვდი 1967 წელს, ქალაქ ბათუმში. დედაჩემის მოსწავლე იყო. დედაჩემი დადიოდა ექსკურსიებზე და მეც დავდიოდი დედაჩემის შვილის სტატუსით, ისე სხვა სკოლაში ვსწავლობდი. საბჭოთა დრო იყო და ჩვენ ხომ ძალიან პატიოსანი ხალხი ვიყავით და დედაჩემთან არ გვისწავლია არცერთს. მის სკოლაში ხომ არ ვისწავლიდით, როგორ შეიძლებოდა. ჰყავდა ეს რჩეული მოსწავლე, რომელზეც გიჟდებოდა და რომელსაც დაადო თითი, ეს ჩემი რძალი უნდა იყოსო. მერე თქვა არმინდაო. მერე იყო ამბები (იცინის). დედაჩემი, რომ კვდებოდა 4 შვილი მყავსო გამოაცხადა და მეორე თუ მესამე რძალს აწყენინა. მაგრამ მართლა ასე ეგონა, ბოლოს რამდენიმე ხანს დაკარგა... და ესეც მისი შვილი ეგონა, იმდენად დიდი ხნის ურთიერთობა ჰქონდათ. რძალ-დედამთილის ურთიერთობა ძალიან მოსაწონი იყო. ასე, რომ დიდი ხანია ვიცნობ და მეგობრები ვართ, იდეურად ვიყავით ერტნაირები, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია. დაახლოებით ერთი დონის აღმოვჩნდით ინტელექტუალურად, რაც უზრუნველყოფდა ახლო ურთიერთობას. სულ ერთად, ახლახანს ჩამოვედით უცხოეთიდან,  ერთად ვიყავით, უცხოეთში ხომ იცით ვერავისთან ვერ წახვალთ. მე მაგალითად, რომ მომისაჯონ, ჩემს უმცროს ძმასათ ერთ ნომერში არ შევალ. იულიანე ხაინდრავასთან შევალ, ფრიდონ საყვარელიძესთნ წუწუნით შევალ, ერთად ვცხოვრობთ ქუთაისში, როგორც პარლამენტის წევრები. ერთ სახლში და არა ერთ ოთახში. იულიანესთან ერთ ოთახშიც შემეძლო. მეუღლესთან ერთად, ნებისმიერი ტიპის მოგზაურობაში შემიძლია წავიდე, თუმცა ვჩხუბობთ ხოლმე რაღაცეებზე, ჩემს გამონათქვამებზე და პოლიტიკაზე და ა.შ.

ინტერ:  არ იზიარებს ტქვენს პოლიტიკურ აზრებს?

რესპონ: კი, როგორ არა, უბრალოდ ტაქტიკაში გვაქვს განსხვავებები, ის ცოტა უფრო მკაცრია.

ინტერ:   რესპუბლიკელია?

რესპონ:  რათქმა უნდა. პარტიის წევრია დაარსების დღიდან, ეგეც ბეჭდავდა...

ინტერ:    თქვენ ოჯახური პარტია გაქვთ?

რესპონ: გარკვეული გაგებით კი, ჩვენ სამნი ვიყავით სულ, მაგრამ როგორც შალვა ნათელაშვილი ვარაუდობს, 6 მილიონად მივყიდეთ მეორე ოჯახს, უსუფაშვილების ოჯახს, პარტია. გაზეთიდან ვიგებ ხოლმე, რომ ხან მე გავყიდე პარტია, ხან დავითმა გაყიდა, ხან ასლან აბაშიძის მკვლელობაში დიდი თანხა გადაიხადა დავითმა,ჩემმა ძმამ, რომელსაც სახლი არ ჰქონდა თბილისში, ჩემთან ცხოვრობდა აქ, აქედან აგვიყვანეს მერე. ბათუმის სახლი გავყიდეთ და იმ ფულით იყიდა მერე. ამასობაში, პრესას რომ გადაავლოთ თვალი, ოფიციალურად მილიონერი იყო უკვე და ასლანის მკვლელობაში ჰქონია გადახდილი. სულ ვეუბნებოდი ხოლმე, ამდები თუ გაქვს ცოტა მეც მომეცი მეთქი.

ინტერ:  ბატონო ლევან, რომ წარმოიდგინოთ, რომ ციხეში არ ჩაესვით კაკებეს, რა იქნებოდა დრევანდელი თქვენი ცხოვრება?

რესპონ:  დანამდვილებით ვიცი, რომ მე პოლიტიკაში არ ვიქნებოდი, არ მინდოდა პოლიტიკაში ყოფნა. პოლიტიკაში ვარ იმ შემთხვევით, რომ პარტია დავაფუძნეთ და ამ პარტიას როცა სჭირდებოდა, პაეტიული ინტერესი ძალიან სერიოზული პასუხისმგებლობაა,  მე, რომ მეთქვა, რომ აღარ მაინტერესებდა საერთოდ არ გამოდიოდა, იმიტომ, რომ პარტიის დამფუძნებელი ვიყავი და ჩვენს პარტიაში, დამფუძნებლებიდან, 4 რომ ვიყავით, 2 დარჩა. ერთი უცხოეთშია, ერთი წავიდა არასამთავრობო სექტორში. მაგრამ ის 2 სანამ არსებობს, ის 35 წლიანი ისტორიაც არსებობს და ამას პარტიული ცხოვრებისთვის მნიშვნელობა აქვს. მაგრამ მე არ ვიქნებოდი პოლიტიკაში არავითარ შემთხვევაში, ვიქნებოდი ის, ვინც ვარ სინამდვილეში. მე არასოდეს არ ვყოლვარ დიდი და სერიოზული ფიგურა პოლიტიკაში, მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან მარალი ნდობა მქონია ხოლმე, 2007 წელს ყველაზე მაღალი ნდობაც კი მქონდა, რამაც გამოიწვია სააკაშვილის გადარევა იმ თვალსაზრისით, რომ რუსეთის აგენტად გამომაცხადა და ამ ნდობას დედა უტირა, ჩვენ ქვეყანაში მთავარია გამოაცხადო,  და მასალა აჩვენა. მე ვიქნებოდი ის, რაც ვარ, პროფესორი. ჩემი ძირითადი საქმიანობა იყო, არის და იქნება ლექციები. თუ ლექციებს არ მაკითხებენ სადმე, როგორც არ წამაკითხეს 2008 წლიდან 2011 წლამდე ვიყავი უმუშევარი, არცერთმა უმაღლესმა სასწავლებელმა არ მომცა დამლაგებლის ადგილიც. რომ კითხო, ყველა დისიდენტი ჯიგარი, მამაცი და თამამი ადამიანია და ყველა ქარტველია და ყველას უყვარს სამშობლო, ყველა პროფესიონალია. სტუდენტებთან შეხვედრის უფლებას არ მაძლევდნენ, ჩემთვის ფული კიარ იყო მთავარი, ყოველთვის ამ შეხვედრებისკენ მივილტვოდი. ახლა, როცა პარლამენტში არ ვარ ხოლმე დაკავებული, გავიპარები ზუგდიდში და ჩავატარებ ხოლმე ლექციებს, იქვე ქუთაისში, ხან გორში, მერე თბილისში რარაცა ექციას. მიყვარს და ვკითხულობ უნივერსიტეტში. მაშინ, რომ არ მომცეს, 2009 წელს ამერიკაში წავედი, ნელ-ნელა ვეძებე, ერთი-ორი წავიკითხე ისე და მერე კარგად წამივიდა ეს საქმე. აქუბარდიასთან ეთერში, რომ ვთქვი, რომ ჰარვარდში მაქვს წაკითხული ლექციები მეთქი და ანდრიას უნივერსიტეტმა უარი მითხრა მეთქი, ამერიკელებმა სანამ წამაკიტხეს, 2-ჯერ შემახვედრეს სტუდენტებთნ და 2-ჯერვე უკუკავშირი ითხოვეს და იმათი დაწერილის მიხედვით შემიშვეს, თორე ჩემი დიპლომი აბსოლიტურად არ ადარდებდათ. მერე ერთ ლექციაში იმდენი გადამიხადეს, ეხლა რომ ვმუშაობ 2 უმაღლეს სასწავლებელში, მთელი წლის მანძილზე ვერ ვიღებ იმდენს, რაც იქ გადამიხადეს ერთ ლექციაში. იმიტომ, რომ კოეფიციენტს უმატებენ სტუდენტები. თავისი სტიპენდიიდან რაღაცას წირავენ, ოღონდ კი რამე მოისმონონ და აქ კიდე უნდა ეხვეწო, რომ აბა კითხვები დამისვით გეხვეწები. იქ ვინ გაცლის რამეს, დაწყებული არა გაქვს შეკითხვების ქვეშ ხარ და საერთოდ, ვინაიდან მე არ მეშინია ამ შეკითხვების და თან სტუდენტებთანაც ნავარჯიშები კაცი ვარ, მაგარი ვიყავი ამერიკაში. ჩემი სტილი მათთვის უცხოა ძალიან. ფართო კვალიანი საუბარი და ბევრი კულტურული ფენომენი ჩადო.... თუმცა წერტილოვანი ლექცია წავიკითხე არისტოფანეზე ჰარვარდის უნივერსიტეტში, მთელი ცხოვრება მაგაზე ვმუშაობდი და არაფერი არაა გასაკვირი. აქ სამსახური არ მომცეს და რომ დავიტრაბახე ჰარვარდში წავიკითხე მეთქი, იმ დღეს მივიღე პირველი სამსახური. ამერიკის შემდეგ სადღც 9 თვე მივუშავე საქართველოში, მოიძებნა ადგილი.

ინტერ:  ბატონო ლევან, თქვენ თქვით, რომ ჯერ დათო წამოვიდა და მერე თქვენ და მერე როგორ იყო ყველაფერი?

რესპონ:  მერე იყო ძალიან მძიმე ვითარება იმ თვალსაზრისით, რომ ერთი შეხედვით ქვეყანა იცვლებოდა, პერესტროიკის დრო იყო, უამრავი რამ იბეჭდებოდა და სხვა, მაგრამ მეორეს მხრივ, კაკებე ჯერ კიდევ ადგილზე იყო. დათო მაგალითად ჩავიდა ბათუმში, თბილისში ვერ გაჩერდა, არ გააჩერეს თბილისში და აიძულეს, რომ ემუშავა ქარხანაში, ფეხსაცმლის ქარხანაში იმუშავა მუშად და ე.წ. ნაძური ჰქონდა, ანუ ყოველდღე რამის ცხადდებოდა მილიციაში და ხელს აწერდა. მე გავთავისუფლდი 87 წლის დასაწყისში. მე მოვიხადე რა 3 წელი, დანარჩენი პატიმრები 1 თვის მერე, 1987 წლის 14 თებერვალს გამოყარეს ყველა, შეწყალებით. მე არა, მე მოვასწარი მოხდა. მაგ პერიოდში მივედი უნივერსიტეტში და ჩემმა საყვარელმა მასწავლებელმა მითხრა, რომ აქ აღარ უნდა მოსულიყავი გამარჯობის სათქმელადაცო. ეს არ დამავიწყდება, იმიტომ, რომ ის კაცი ძალიან მიყვარს და მისი საყვედური საჯაროდ არ მითქვამს არასოდეს. მაგრამ, რომ დამიჭირეს კაკებესთან თანამშრომლობდა, ჩემს თანამშრომელს ხელი მოჰკიდა და მოსკოვში წაათრია, რომ სასამართლოზე ვინმე არ მოსულიყო, მოკლედ იმათი კაცი იყო. დღეს ის პატრიოტი და აკადენმიკოსია და ღმერთმა ხელი მოუმართოს. მე მაგ საყვედურს საჯაროდ არ ვიტყვი, მაგრამ ისე, ხომ მახსოვს როგორ იყო, მას აქვს სათქმელი, მაგრამ ჩვენც გვაქვს რაღაც სათქმელი. სამსახურისთვის მივედი და გაირკვა, რომ გამარჯობის სათქმელადაც არ უნდა მივსულიყავი და წამოვედი საკმაოდ მძიმედ. მე სხვა მუშაობა არ ვიცოდი და მივხვდი, რომ სხვა რამეს ვიპოვიდი, ცხოვრებამ ბევრი რამ მასწავლა და რახანც ხელთათმანის შეკერვა შეგიძლია, სხვა რამესაც გააკეთებ. ყოველშემთხვევაში მე არ მეთაკილებოდა, საქმე ის არ იყო, რომ უნივერსიტეტის პროფესორი ვარ და რაღაც. რომ გამოვედი იმ კაცისგან, უნივერსიტეტში მოვდივარ და შემხვდა რექტორი, ნოდარ ამაღლობელი და მითხრა, რომ შემოდი ჩემთანო. შევედი  და მკითხა რა ხდებაო. მე ვუთხარი რაც იყო დამითხრა, რომ მე შენთან 2 ვალდებულება მაქვსო, ჯერ ერთი ბიძაშენთანო, ბიძაჩემი პრორექტორი იყო, და იმის ხათრითო და მეორე, ის რომ ასეთი რამის შემდეგ, რომ არ დაიკარგო უნივერსიტეტისთვისო. კაკებეში, რომ დავრეკო რას მეტყვიანო და მე ვუთხარი, რომ ფორმალურად გეტვიან, რომ წინააღმდეგი არ არის, მაგრამ გაგრძნობინებენ, რომ არ უნდა გააკეთოთ ეს მეთქი. დარეკა და უთხრა, რომ ვაძლევ სამუშაოსო და რას იტყვითო. ჩვენ რა უნდა გითხრათო, დაფიქრდითო თქვენ მაინცო და ბოლოსდაბოლოს უცხოეთში წასვლა არ გინდათო. კარიერას დაიღუპავო ფაქტობრივად. მითხრა მეც რა ლაპარაკიც იყო, მეც მესმოდა ნაწილობრივ და ამიყვანა უმცროს ლაბორანტად. იმ ლაბორატორიაში, რომლის გამგე ვიყავი  მანამდე და საფეხურები უმცროსი ლაბორანტიდან, უფროს მეცნიერ-თანამშრომელამდე გავიარე ზუსტად 6 თვეში, მარა გამატარეს. უკან, რომ მივბრუნდი ჩემს მასწავლებელთან, რომ დამინახა გაღიზიანდა სასტიკად, რომ კიდევ მოხვედიო. მე ვუთხარი, რა ვქნა, სამუშაოზე გამოვცხადდი მეთქი.  ერთ ხანს იყო დაძაბული ვითარება. მერე, როგორც ზიგმუნდ ფროიდმა იცის კარგად, ადამიანს თავისი სამარცხვინო ამბები ავიწყდება და იმას დაავიწყდა. იმას არ ახსოვს ჩემთან რეები აქვს ჩადენილი და მე არ დამავიწყდა არცერთი, არც ეს, არც ის და არც ის, მერე რაც მოხდა. ჩემი დაუწერელი წესია, არავითარ შემთხვევაში არ დაუპირისპირდე საჯაროდ მასწავლებელს ან  მოსწავლეს. ეს მეორე წესი 2-ჯერ  შემომერღვა და იმის მერე დავაწესე ეს. ერთხელ შევასკდი ჩემს ყოფილ მოსწავლეს პარლამენტში, გურამ შარაძე მიწოდა, იცოდა, რომ ეს არ უნდა ეთქვა ჩემთვის და ცუდი ამბები შევახსენე მერე. ცუდი კაცის შვილიშვილი იყო, მაგრამ არ უნდა მექნა, იმიტომ, რომ იმ ცუდ კაცს შვილიშვილიც კაი ყავდა და შვილიც კაი ყავდა. ასე, რომ არ იყო საკადრებელი, მაგრამ მე ხომ გითხარით..... როგორიც უნდა ისეთი არ არის, საკმაოდ ხისტია. ყოველშემთხვევაში, კულტურული ფენომენი ჩემში ძლიერი აღმოჩნდა იმ მხრივ, რომ ესენი დამემალა, დამეფარა, მაგრამ გურული ვარ და ათამდე დათვლა არვიცი, თუ გადამრიეს მერე მტერს. ძალიან ბევრი გამიკვირვებია სხვათაშორის, მათ შორის მეზობლებიც. აკადემიკოსი კაციო, მეზობელი ამბობდა, რომელსაც ყველა უმაღლესი დამთავრებული აქვს და აკადემიკოსთან ჰქოონდა ურთიერთობა , აკადემიკოსი კაცი, რა სიტყვაათქო (იცინის). გადარეული იყო ეგ, რომ ვუთხარი. უნდა გითხრათ, რომ რეპრესირებულებს დაახლოებით ერთი ბედი აქვთ, ციხე მთავრდება ერთ წამში, ხოლო ეს ცხოვრება არ ბრუნდება მრავალი წელი, ახლაც არაა დაბრუნებული ჩემთვის, ანუ ის, რაც იყო ციხემდე, ნამდვილი ცხოვრება, ყველაფერი, რომ გიხარია, თბილისის დინამო რომ მოიგებს და... ეხლა ბრაზილია, რომ მეექვსეთ გახდება ჩემპიონი, რომ გამიხარდება, იმ სიხარულსაც ექნება  დაახლოებით იმ ტიპის ჩრდილი, როგორიც ბერნარიეს, რომ აქვს „როცა შავი ჭირი დამთავრდება“, ყველა რომ გახარებულია და ამან, რომ იცის, რომ შავი ჭირის ბაცილა არასოდეს არ კვდება. ანუ ჩემს სიხარულს, ყოველთვის ახლავს ჩრდილი. ეს ჩრდილი არის, ჯერ ერთი ხალხი დაიღუპა, მერე, რომ მახსოვს ვინ როგორ იქცეოდა, იმიტომ, რომ ჩვენი დაპატიმრების დროს ყველა ვერ მოიქცა ღირსეულად. არავის არ ახსოვს და რაც მთავარია, არავინ არ თვლის თავს რაღაცნაირად ვალდებულად. ჩვენ ვართ, მთელ საბჭოთა კავშირში, ერთადერთი ქვეყანა, სადაც პოლიტიკურ პატიმრებს არც ბოდიში მოუხადეს, არც აღიარეს ოფიციალურად, ახლა ხომ ვირაცეები აღარეს და ჩვენ არა, მე არ  ვარ პოლიტპატიმარი აღიარებული სახელმწიფოს მიერ და არც კომპენსაცია არ მომცეს. ასეთი რაღაც არსად არ მომხდარა. ყველგან მისცეს კომპენსაცია და ჩვენთან კანონში, პოლიტპატიმრებს 5 მანეთი, რომ ჰქონდათ და მერე 50 ლარამდე, რომ გაუზარდეს, პარლამენტის თავჯდომარიდან დაწყებული ყველა ეწინააღმდეგებოდა, ახლაც ნებისმიერი პენსია ჯობია პოლიტპატიმრის სტატუსს. მე ახლა ვმუშაობ ამ კანონმდებლობაზე, ვცდილობ ყოველშემთხვევაში, საბჭოთა რეპრესიების კანონმდებლობაზე, რომ დავძლიოთ ეს მომენტი, მაგრამ საქართველოში ისე, როგორც სხვაგან, საზოგადოებამ ვერ იპოვა საკუთარ თავში ძალა, რომ რაღაცნაირად თქვას, რომ იგი მართალი არ იყო. ზოგიერთმა ქვეყანამ სასწაულები ქნა საერთოდ, მანქანები და გარანტირებული ადგილი პარლამენტში და ა.შ. მაგრამ მე ეს კიარ მინდოდა, მაგაზე არ იყო ლაპარაკი. ჩვენ კანონში გვეწერა ნაკვეთი, საწყალი პოლიტპატიმრებისთვის, რომ მიგვეცა და წაგვიშალეს ნაკვეთი. ჩემი ბოლო შანსი იყო ნაკვეთი (იცინის). ეს არ მიკვირს, იმიტომ, რომ სწორედ საქართველოში, ქართულ საზოგადოებას გაუჭირდა იმის აღიარება, ჩემი აღიარება არაა პრობლემა ერთი კაცის, პრობლემაა  აღიარო, რომ არასწორად იცხოვრე. როდესაც გამონთავისუფლდა დიდი ენერგია პერესტროიკის დროს, საბჭოთა კავშირის ყველა რესპუბლიკაში, დაიბეჭდა რაღაცა, ამოღებული უჯრიდან, საქართველოსგან.   საქართველოში არცერთ მწერალს, არ დაუწერია არაფერი და არ შეუნახია უჯრაში, იმიტომ, რომ საქართველო ჩაეწერა საბჭოთა კავშირში შესანიშნავად. ქართული, განსხვავებული აზრიც კი ჩაეწერა  და საქართველომ შეძლო და გადაიღო მონანიება, რომელიც არის საბჭოთა ფილმი და არანაირი კავშირი დისიდენტურ და, რომლის დანახვაც არ შემიძლია მე მაგალითად, უნდა გულშემატკივრებოდე წესით ამ ფილმს ხო, მაგრამ არა, ყველაფერი ტყუილია, იმიტომ, რომ არის სფერო, სადაც ნახევარი სიმართლე არის საშინელება. მე იმისთვის არ მიბრძოლია, რომ ტაძრის ფორმის ტორტი მენახა ფილში. მე აბსოლიტურად არ მაღელვებდა ინდივიდუალური ხსნის საკითხი, რაც არის ქრისტიანობა. ქრისტიანობა საბჭოთა კავშირშიც შესაძლებელი იყო, არვიცი ასე წერია წიგნებში, რომ შიგნითო მამა ისედაც გაიგონებსო, მე მორწმუნე ხალხს ვიცნობდი, 0,001 % იყო მაგრამ ვიცნობდი. დღეს არვიცნობ სამწუხაროდ. სტუდენტებს სეციალურად ვასწავლე სახარება და მე-6 თავს ვაყოლინებ, მათეს სახარების, სადაც ნათქვამია რა შეიძლება და რა არ შეიძლება. ჯერ შემთხვევა, რომ აქედან ვინმეს დასკვნა გაეკეთებინოს, მე არ მქონია. ჩემთან სადღაცას ერთ ადგილას, ქუჩიდან ჩანს ტაძრის რაღაც ნაწყვეტი, უნდა ნახოთ მეზობლები როგორ „ეტენებიან“ იმ ადგილში, რომიქიდან გადაიწერონ პირჯვარი და მერე, თავის სახლთან გაჩერებულ მანქანას თავზე ბენზინს ასხვენ და წვავენ. ასე, რომ ქრისტიანობამ გაიმარჯვა უბანში. ამისთვის მე არ მიბრძოლია. ის ფილმი ამბობს იმას, რომ კომუნისტური იდეოლოგია უნდა შევცვალოთ ახალითო, გზით, რომელიც ტაძრამდე მიდისო, ეს არ იყო ჩვენი ბრძოლის აზრი. ჩვენი ბრძოლას ჰქონდა მარტო 2 აზრი. პირველი, ეს იყო პატრიოტული, რომ საქართველო უნდა იყო დამოუკიდებელი, ამას წყალი არ გაუვა და ამაში მემგონი ყველა თანახმა ვართ. იყო მეორეც, ყველაზე ძვირფასი, რისთვისაც ეს გინდა, არის ადამიანი და არა რაღც სტრუქტურები. ამ ნაწილში ჩვენ გვაქვს უთანხმოება საზოგადოებაში. საზოგადოების 99%, ყოველშემთხვევაში აცხადებს, რომ ნაცია ადამიანზე მაღლა დგას. ეს ყველაფერი შეცდომაა და ამ შეცდომაში ბევრი ცხოვრობს და ამ შეცდომის გამო არ უნდა თქვან, რომ სწორად არ იცხოვრეს. ყველაზე მეტი მორწმუნე პროცენტულად არის კრიმინალებში. კრიმინალების 100 პროცენტი არის მორწმუნე. ჩეხეთში ციხეში ვარ ნამყოფი და ესეთი წარწერაა „დედა“. დედაც ყველაზე ძალიან უყვართ კრიმინალებს. იმიტომ, რომ ერთადერთია, რომელიც არ მიგატოვებს, არავითარ შემთხვევაში. ძირითდად ეგრეა. ცოლიც მიგატოვებს, შვილიც და ა.შ. მაგრამ დედა არ მიგატოვებს. ღმერთი და დედა არის ორი მთავარი რირებულება კრიმინალში. ის, რომ ამბობს, რომ არ მოიპაროო, ეგ უმნიშვნელოა (იცინის), ეგ არ არის მთავარი.  მე, კიდევ ერთხელ გეუბნებით, ჩემს თავს ვუწოდებ დამოუკიდებელ ქრისტიანს. ეს ჩემი ტერმინი არაა. ვიღაცამ მიწოდა, არვიცი, ეს შეიძლება ავტომატურადაც მოსვლოდა. როცა „ვიკიპედიაში“  ბიოგრაფია ქვეყნდება, ვიღაც ტიპები განიჭებენ, შენთვითონ არ აძლევ შენს თავს ამ განსაზღვრებას, იქ მიწერია დამოუკიდებელი ქრისტიანი. მომეწონა ტერმინი. დამოუკიდებელი ნიშნავს უეკლესიოს ამ შემთხვევაში. ქრისტიანები როგორ არა ვართ, ქრისტიანი ვარ მეც, იმიტომ, რომ ძირითადად ათი მცნების მიხედვით მინდა, რომ ვიცხოვრო, სად რა დავარღვიე და როგორ არვიცი, მაგრამ ყოველშემთხვევაში იმისი მჯერა, რომ ეს სწორია. ამისთვის არ მჭირდება მე არც სასწაულები, არც ის ადამიანები, რომლებზეც მაქვს მე ქედმაღლური წარმოდგენა, ყველაზე, ვინც ბევრს ლაპარაკობს და ცოტას კითხულობს. ეს ვერ მოვიშალე. უწიგნურების მიმართ მაქვს ცუდი დამოკიდებულება შინაგანად, ვმალავ, მაგრამ მაინცდამაინც არ გამომდის. ეს პროფესიულია, კითხვაში, რომ გაატარებ მთელი ცხოვრება, ვერაფრით ვერ ვიგებ სხვას ას უნდა აკეთებდეს ადამიანი.

ინტერ:  მე გკითხეთ, რომ ციხეში რომ არ წასულიყავით, რა შეიცვლებოდა და მიპასუხეთ, რომ სხვა კარიერა გექნებოდათ.

რესპონ:  კი, მე ვიქნებოდი თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის უნივერსიტეტის პროფესორი, თანამდებობასაც გეტყვით, კლასიკური ფილოლოგიის ინსტიტუტი აქვს მას და იმის უფროსი ვიქნებოდი ან ახლოს ვიქნებოდი უფროსობასთან. ჩვენ ხომ კათედრებზე ვიბადებოდით და იქვე ვკვდებოდით. მაგრამ  მე აუცილებლად იქ ვიქნები.

ინტერ: სულიერად  რა ადამიანი იქნებოთ ეს გამოცდილება რომ არა?

რესპონ:  იგივე ადამიანი ვიქნებოდი,  ალბათ ცოტა უარესი. მე მაინც ვთვლი, რომ რაღცა უნდა შეემთხვეს ადამიანს, ჩემს შემთხვევაში ეს, რომ შემემთხავ, შეიძლება სხვა რამე შემმთხვეოდა, არვიცი. ეს გამოცდილება, შოკი, მათ შორის კულტურული შოკი, მაგალითად პირველად ვნახე ადამიანი, რომელიც არ მოცნობს და ვეზიზღები. ბევრი რამ კიდე, ვისაც არ უშიმშილია, ის ვერასოდეს ვერ გაიგებს, ვისაც თავისუფლება არ შეზღუდვია, ის ვერასოდეს ვერ გაიგებს გათავისუფლების ხასიათს, შეიძლება ახლოს კი მივიდს. ძალიან გიმარტივებს ამ საქმეს და ზნეობრივ გზაზე სერიოზული მომენტია. ჩვენ, როგორც წესი, მადლობას ვეუბნებით ციხეს. ჩემმა მეგობარმა წიგნი დაწერა, მადლობას, რომ ეუბნება ციხეს. ჩემს წიგნშიც იგივე შეიძლება ამოიკითხის კაცმა. ერტი ვინც არ გვეთანხმება ამ საკითხში, არის შალვა მოლი, რომელიც ამბობს, რომ ციხე არაფერს კარგს არ იძლევა. რასაც მე პირადად არ ვეთანხმები, იმიტომ, რომ ციხემ შალვა მოლიც შექმნა ყველაფერთან ერთად. დიდი ფენომენია, თუმცა რათქმა უნდა უმძიმესი ავტორია და მე გოგოებს არ ვაძლევ ხოლმე წასაკითხად. ყველანაირი ლიტერატურის წაკითხვა არ შეიძლება, შეიძლება ახდენს ისეთ ზეგავლენას, რომ შოკში აგდებს, მაგრამ მთლიანობაში, ამ სამყაროს მიმართ ინტერესი საქართველოში არ იყო, იმიტომ, რომ იმხელა ინტერესი არ იყო, იმიტომ, რომ საქართველოს სცხვენია თავის პოზიციის საბჭოთა კავშირში. საქართველო საბჭოთა კავშირში ცხოვრობდა სხვებზე უკეთ, რაც იყო დაუშვებელი. მონობაში ბევრად უკეთ ცხოვრობდა, ვიდრე თავისუფლებაში. რეალურად ათასჯერ უკეთ ცხოვრობდა, ვოდრე დღეს და დღეს, რომ მდიდრები გვყავს, მაგათზე უკეთ ცხოვრობდნენ მაშინ, რომ მდიდრები იყვნენ და უკეთ გრძნობდნენ თავს, რაც ყველაზე მთავარია. მე იმის თქმა მინდა, რომ ეს ყველაფერი პირადად ჩემთვის იყო სერიოზული განსაცდელი, რომლას ახლდა თითქმის სამტრო-სასიცოცხლო ამბები, მაგრამ ამავე დროს აღმოჩნდა შესანიშნავი სკოლა იმისათვის, რომ ჩემგან რაღაცნაირი ასეთი კაცი ჩამოყალიბებულიყო, რომელსაც ძალიან უყვარს ცხოვრება მაგალითად, სიცოცხლის სიყვარული მაქვს მაღალი, თუმცა როგორც გითხარით, ყველა სიხარულში იქნება რაღაც ჩრდილი.  ას პროცენტიანი სიხარული მე აღარ შემიძლია. როგორც ქართულ, ძალიან სუსტ ლექსში, მაგრამ სწორადაა ნათქვამი, რომ „ შენ იცოდი არიან სადმე ღარიბნი, არის სადმე გაჭირვებით ცხოვრება“. ორი მომენტი მაქვს მე ცხოვრებაში, ზონა და ინდოეთი. ამ ორ ადგილას ნამყოფობით მე ვიცი, რომ სადღაც არის გაჭირვება. აქ არაა ის, რაც მე მინახავს. მე რაც მინახავს, ესაა სულიერი გაჭირვება მაგალითად, ადამიანი ყველაფერზე მიდის, ოღონდ კი ერთი ნაჭერი სალა დაიმსახუროს. ყველაფერზე, რომ წავა, ყველაფერს გაყიდის, ღირებულებებს მაგის გამო და მაგას, რომ უყურებ ხვდები, რომ შენ ასეტი არ უნდა იყო. ფილოსოფოსი კაცი გეტყვის, რომ ასეთი გამოცანა იყო, ღმერთმა მოგცა წყალი, რაოდენობა არის იმდენი ზუსტად, რამდენიც გყოფნის, რომ გაიარო საჰარას უდაბნო და ამ დროს გზაში გვხვდება ადამიანი, რომელსაც სწყურია და იხრჩობა, რას შვერი ამ დროს. შენ თუ ეუბნები, რომ უნაწილებ და ასმევ წყალს. ფილოსოფიად იყო ქცეული ის, რომ ... თქვა და ვადასტურებ, რომ სიმართლე თქვა, მთავარი კიარაა, რომ ზონაში იშოვო საჭმელი, მთავარია, რომ გაუყო სხვას. ესაა მოსახერხებელი, თორემ შოვნით, რაღაცას იშოვი. ამის სკოლაა ციხე, ყოველშემთხვევაში ჩემი ციხე ამის სკოლა იყო და მე ვნახე ხალხი, ვინც რაღაცა ქნა ამ თვალსაზრისით. პატიმრობა ესაა ის ჯოჯოხეთი, რომელიც უნდა გაიარო, რომ განსაწმენდელში მაინც  მოხვდე, თუ პატიმრობა არა, რაღაც სხვა იქნება, მაგრამ, მე რომ ვაპირებდი ცხვრებას, დავამთავრე სკოლა ოქროს მედალზე, ჩავაბარე ორი გამოცდა ფრიადზე, არ მომეწონა გეპეიში და წავედი უნივერსიტეტში, იქაც 2 ხუთიანი მივიღე, ყველა საგანში ხუთიანი მივიღე, ავიღე წითელი დიპლომი, დავიცავი დისერტაცია და ა.შ. ვიქნებოდი ვიღაცა უინტერესო ტიპი სწორი ცხოვრებით. არ იქნებოდა ეს სწორი. ზიგზაგები იყო ჩემს ცხოვრებაში, ეგ იყო საინტერესო. მე არ ვარ ხუთოსნებისკენ მოკლედ. მე არ მიტაცებს ეს ხალხი, ძალიან უინტერესოდ მიმაჩნია.თუმცა კავკასიის უნივერსიტეტში ერთი ჯგუფი მყავდა, რომელშიც 12 გოგო იყო და ამ 12 გოგოზე კი მზე და მთვარე ამომდის ახლაც, წელიწადნახევარი ვასწავლიდი, მაგრამ ვგულშემატკივრობ და ბოლომდე ვუყურებ აბა რას იზამენ.

ინტერ:  ბატონო ლევან უღრმესი მადლობა.